Tags
boekhandel De Vries Haarlem, fee van de bron, Jonckbloedt, Lasschuit, Loosjes, Van Halst, Veko, Vernout, Vincentiusbibliotheek
Begin mei 2016 verscheen een vervolgdeel: Naam- en adreslijst van de Particuliere Leesbibliotheek
Begin 2016 verscheen als vervolgdeel: Naam- en adreslijst van de Particuliere Leesbibliotheek
Vermelding van leesbibliotheken in Heemstede in voornoemde publicatie
Vervolg leesbibliotheken Heemstede
LEES- EN VOLKSBIBLIOTHEKEN IN HEEMSTEDE en Haarlem (ca. 1920-1970) Deel 1
Begin 2016 verscheen als vervolgdeel: Naam- en adreslijst van de Particuliere Leesbibliotheek.
Vermelding van leesbibliotheken in Heemstede in voornoemde publicatie
!['Boekverzoek' door Clinge Dooorenbos; versje vervaardigd in opdracht van de Alg. Ned. Bond van Leesbibliotheekhouders in 1953 [Frank Divendal]](https://ilibrariana.files.wordpress.com/2012/05/lees.jpg)
Inleiding In Heemstede en Zuid-Kennemerland in het algemeen is sprake van en traditionele leescultuur, zeker in vergelijking met de Bollenstreek en de Meerlanden. Het plaatselijke leesgezelschap van Heemstede telde omstreeks 1800 op ongeveer 2.000 inwoners niet minder dan 200 leden, aldus de Stad- en Dorp-Beschrijver van Kennemerland door L. van Ollefen in 1796. Daarbij dient opgemerkt dat het hier voor een aanzienlijk deel om opgezeten ging, veelal Amsterdamse patriciërs die met hun gezin tijdens de zomermaanden op buitenplaatsen vertoefden. In Haarlem is op 29 januari 1794 de eerste leesbibliotheek “voor den gemeenen man” van de maatschappij tot Nut van ’t Algemeen opgericht, bedoeld ter vorming van de arbeidersklasse. Eind december waren er al zes filialen in de verschillende wijken van de stad. [De laatste Haarlemse Nutsbibliotheek sloot in 1966]. De afdeling Heemstede kon de concurrentie met de talrijke herbergen niet aan en leed gedurende de 19e eeuw een kwijnend bestaan met variërend 4 tot 12 leden (1). Pas midden 19e eeuw is een boekhandel opgericht en de beroepenlijst van 1867 onthult de aanwezigheid van twee boekverkopers, tegenover o.a. 27 tappers en nog 4 sociëteit- en 4 biljarthouders. Begin 1900 staan in de gemeenteverslagen drie volksbibliotheken en leesinrichtingen vermeld: 1) Volksbibliotheek onder het beheer van de Ned. Chr. Geheel-Onthouders Vereeniging; 2) Bibliotheek van de R.K. Volksbond; 3) Bibliotheek van de Openbare lagere School. De Stadsbibliotheek van Haarlem dateert al van 1696, aan welke instelling in 1921 een openbare leeszaal is verbonden. De gemeentelijke openbare bibliotheek in Heemstede waarvoor al in de jaren dertig van de vorige eeuw plannen bestonden is ten gevolge van crisis- en oorlogsjaren eerst in 1948 opengesteld. Voordien konden rooms-katholieken boeken lenen in de leesbibliotheek St. Joannes de Deo en protestanten in o.a. wijkcentrum ‘De Haven’ of in het ‘Gebouw voor Christelijke Belangen’. Protestantse jongens van 12 tot 16 jaar konden vanaf 1935 terecht in ‘de Haven’, een voormalig Flora-gebouwtje, op de plaats waar later verzorgingshuis ‘De Olijftak’ is gebouwd. Voor 5 cent contributie per week en 1 cent per boek kon men boeken lenen op zaterdagavond van 18.45 tot 20.15 uur; voor meisjes ontbrak een dergelijke voorziening. Ten behoeve van senioren was de bibliotheek op donderdagavond open. In het ‘Gebouw voor Christelijke Belangen’ aan de Voorweg was de Zondagsschol aan de achterzijde en de bibliotheek in het voorste deel gehuisvest. Deze boekerij had plaats onder auspiciën van de Christelijke Jongelingsvereeniging ‘God met Ons’. Wijlen Wim en Dolf Verspoor – laatstgenoemde heeft als vertaler naam gemaakt – herinnerden zich de bruin gekafte boeken met etiketten en hebben vooral populaire publicaties over de Boerenoorlog in Zuid-Afrika stukgelezen. Vòòr 1930 was de bibliotheek van de R.K.Volksbond gevestigd in het Vereenigingsgebouw aan de Herenweg en dan was hier nog de Volksbibliotheek onder het beheer van de Nederlandsche Christelijke Geheel-Onthouders Vereeniging. Voor ontspanningslectuur kon men in de eerste helft van de vorige eeuw verder gebruik maken van de commerciële lees- ofwel winkelbibliotheken, ook wel aangeduid met particuliere, uitleen- en huurbibliotheken.
Haarlem
Uniek voor Nederland was dat J.J. van Brederode (1825-1891) die zich in 1847 een boek- en kunsthandelaar met een leesinrichting vestigde aan de Grote Markt 21 in Haarlem een commerciële jeugduitleen [‘lees-inrichting voor de jeugd’] startte, bestemd voor jongelieden van 7 tot 15 jaar. Deze kinderboeken waren nog enkel ter inzage en dus niet te leen. De proef mislukte want in het Adresboek 1851 komt deze specialisatie voor de jeugd niet meer voor. Rond 1850 heeft overigens ook een commerciële jeugduitleen bestaan, eind 1848 gesticht door de Amsterdamse uitgever en boekhandelaar J.J.A.Beijerinck (1792-1851).
In 1935 telde Amsterdam zo’n 180 commerciële leesbibliotheken. In datzelfde jaar telde de Spaarnestad 37 erkende leesboekerijen. Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog was dit aantal gedaald tot 27, maar mede als gevolg van de leeshonger tijdens de bezettingstijd steeg dit aantal weer tot 34 in 1945. Daarna liep het aantal gestaag terug (2). In 1950 waren er 26, twintig jaar later nog slechts 5 (3). In 1983 sloot de laatste ‘Lectura’ van mevrouw Boeree aan de Rijksstraatweg 104 haar deuren. Nog juist voor de 7-delige catalogus in de vuilnisbak belandde kon ik deze bemachtigen en deze berust thans in het Noord-Hollands Archief. Carla Boumans wijdde in 1989 een studie aan ‘Lectura’ (4). De vier voornaamste oorzaken van de ondergang der winkelbibliotheken zijn volgens haar geweest: 1) men speelde onvoldoende in op nieuwe ontwikkelingen in de maatschappij; 2) andere vormen van vrijetijdsbesteding, o.a. televisiekijken; 3) de opkomst van het goedkope pocketboek; 4) de uitbreiding van door de overheid gesubsidieerde openbare bibliotheken die ook ontspanningsliteratuur aanschaften en uitleenden.
Leesbibliotheek M.J.Boeree, adresboek Haarlem, 1966
Stempel uit boek van leesbibliotheek J.Boeree in Haarlem
In 2011 is een uitvoerige studie verschenen over leescultuur in Heemstede tussen omstreeks 1850 en 1920 (5).
Heemstede
Gedurende de jaren dertig en veertig waren in Heemstede gemiddeld vijf tot zes winkelbibliotheken gevestigd. Na de Tweede Wereldoorlog nog vijf [Van Eijk, Jonckbloedt, Batavo, Witteveen, Van Ostade] veel gevallen werd een leesbibliotheek gehouden in combinatie met een boekhandel of een sigarenzaak. Primair gericht op volwassenen is door een klein aantal ook de jeugd van boeken voorzien. Kinderen konden soms voor twee cent een boek lenen en als dat te laat terugkwam moest een boete van een cent per week betaald worden. “Voor veel kinderen was dat toch te veel. Dan kwamen ze met een briefje van hun moeder. Dat ze die boete echt niet konden betalen”, aldus de heer Lasschuit.
Raadhuisstraat 10 bevond zich de leesbibliotheek van G.T.Oosterhoorn, later J.W.Daudey gevestigd [na de oorlog tijdelijk geschorst] van 1928 tot 1968. In het pand Beeld en Geluid Van Amerongen, Raadhuisstraat 26, bevond zich na 1932 een winkel in garen en band van de weduwe Van Rooden die tevens een uitleenbibliotheek met romans en jeugdboeken beheerde. In de Indische buurt, Madoerastraat 3, bestond enige jaren de boekhandel-leesbibliotheek van de familie Van Deursen, waarop nader zal worden ingegaan. Vrij uitgebreid was de boek- en kunsthandel ‘Boekenrode’ (M.Sas, later ‘Batavo’), Zandvoortselaan 147, met een sortering in vier talen in de leesbibliotheek. Deze winkelbibliotheek heeft bestaan van 1934 tot 1958.
Na het overlijden van de heer Marinus Sas (1891-1955) tot 1957 voortgezet door de weduwe mw. C.Sas-Meijerink. Ten slotte in 1958 door W.S.B.Klooster als boekhandel Batavo (tot 1974, laatstelijk beheerd door L(oek) de Vré).
Zandvoorselaan 165, bevond zich de winkelbibliotheek van J.A.Hupkens / T.Plomp, die tevens kantoorartikelen en speelgoed verkocht. In 1939 uitgebreid. Al vanaf 1929 tot na 1933 was hier de leesbibliotheek van Hupkens gevestigd. Van de overige winkelbibliotheken die kortere of langere tijd gefunctioneerd hebben noem ik: W.J.Witteveen, Valkenburgerlaan 48, die in de jaren zestig een vaste baan bij de PTT prefereerde en zijn zaak van de hand deed. Op de Bronsteeweg 4a was vanaf 1929 tot 1955 – toen de zaak in 1956 werd overgenomen door Jac. Blokker, sindsdien enkel als boekhandel, bevond zich D. van Mourik met behalve boekhandel ook kantoorartikelen en leesbibliotheek. Veelzijdig was B.D.Gimbel, als boekhandelaar/leesbibliotheekhouder afkomstig uit Amsterdam, met van 1924-1927 een modern ingerichte zaak op het adres Binnenweg 181. In deze straat, Binnenweg 49-53, hoek Lindenlaan, waar zich na opheffing een uitzendbureau vestigde was vanaf 1920 M. van Eijk’s kantoorboekhandel en leesbibliotheek (later Jansen) waar men veel ‘slechte’ boeken uitleende, dat wil zeggen door de katholieke kerk op de Index van verboden boeken geplaats of voor rooms-katholieken afgeraden via de r.k.lectuuradviesdienst IDIL.
Na boekhandel Pistorius was van 1937-1941 op het adres Binnenweg 91 ook korte tijd onder de namen Hedwig/Kennemerland een leesbibliotheek gehuisvest. In de Schilderswijkwas Adriaan van Ostadeplein 4 vòòr 1960 tevens een leesbibliotheek, nu nog een boekhandel. Opgericht in 1924 en vernieuwd heropend in 1937 met toen 6.000 delen, die voor 8 cent per week konden worden geleend. In het verleden was boekhandel Van Ostade ook bekend als Bronstee en ‘Het Huis met de Klok’. Boekhandel Van Ostade (familie Schol) bestaat nog altijd. De laatste winkelbibliotheek [Jonckbloedt] sloot in 1971. Ongeveer de helft van de winkelbibliotheken is aangesloten geweest bij de in 1931 opgerichte Algemene Nederlandse Bond van Leesbibliotheekhouders, aanvankelijk met secretariaat in Amsterdam en later in Santpoort en met een eigen orgaan ‘De Leesbibliotheekhouder’.
R. en D. Jonckbloedt (1932-1971): catholica De leesbibliotheek van de gezusters Jonckbloedt heeft van 1932 tot 1971 bestaan. Twee jaar eerder, in 1930, was de R.K. Uitleenbibliotheek St. Joannes in het leven geroepen door de katholieke Sociale Actie. Jonckbloedt begon op het adres Binnenweg 21, later sigarenzaak J.Kneijnsberg en vervolgens een speelautomatenhal.
Vader C.A.M.Jonckbloedt (1878 – 10 februari 1942) was Haarlemmer van geboorte en woonde op het adres Nassaulaan 18. Hij werkte als aannemer, o.a. bouwer van kleinseminarie ‘Hageveld’, en vervulde ruim een decennium een functie als gemeentebestuurder, namelijk van 1930 tot 1941 raadslid voor de K.V.P., van 5 september 1939 tot 1 september 1941 ook wethouder. Voordien maakte hij van 1913 tot 1921 deel uit van de Haarlemse gemeenteraad en in laatstgenoemd jaar vestigde hij zich in Heemstede. (6).
Overlijden C.A.M.Jonckbloedt (Haarlem’s Dagblad, 11-2-1942)
Het gezin telde 1 zoon [Bernard, die ook aannemer werd] en 3 dochters: Rie, Annie en Dinie die in hun jeugd lid waren van de katholieke jeugdbeweging de Graal. Op de St. Anthoniusschool behaalde Dinie het mulodiploma. Voor zijn twee (ongehuwde) dochters Rie en Dinie kocht vader Jonckbloedt genoemd huis en richtte daar voor hen een winkel in. Een zaak in Kantoor-, School- en Schrijfbenoodigdheden, annex Jeugdboeken en Religieuze artikelen, gevolgd door een uitleenbibliotheek.
Hij was volgens de in 1994 84-jarige dochter Dini – die ik toen interviewde – altijd aan het denken voor zijn kinderen. Toen hij in Amsterdam R en D zag als afkorting voor de destijds bekende behangselfabriek Rath en Doodehever wist hij dat de Heemsteedse winkel R. en D.Jonckbloedt moest heten, tevens R.K.Leesvereeniging St. Joannes.
Zij vertelde me hierover onder meer het volgende. “Aanvankelijk was er een ‘uitbreng’-bibliotheek in Heemstede, ‘Unitas’ geheten. De heer Meeuwenoord bracht de boeken rond per fiets en deze werden aldus aan huis bezorgd.
Toen wilde pastoor J.M.van der Tuijn van de Sint Bavoparochie – evenals het bestuur van de katholieke Sociale Actie (KSA) – een pand huren, opdat de mensen zelf zouden kunnen uitzoeken. Hij vroeg hierom raad aan de heer C.Jonckbloedt. deze zorgde voor een pand en besloot daar ten behoeve van twee dochters tevens een kantoorboekhandel en winkel in religieuze artikelen, zoals kruizen, heiligenbeeldjes e.d. van te maken. Dinie en Rie Jonckbloedt (laatstgenoemde is in 1940 overleden) verzorgden samen de boekerij met in het bestuur o.a. pastoor Van der Tuijn, mej.M.Blom, mej.R.Goossens, vader Jonckbloedt (voorzitter), de heer J. van Bemmel (secretaris) en de heer H.A. Meewenoord. Wij waren gewoon betaalde krachten. De bibliotheek ging werken onder de naam R.K.leesbibliotheek St. Joannes naar de doopnaam van de toenmalige bisschop Aengenent van het bisdom Haarlem. In 1942 stierf mijn vader en werd de heer Hesseling, directeur van uitgeverij De Toorts in Heemstede, benoemd tot voorzitter van de leesbibliotheek”.
Geestelijk adviseur was kapelaan J.Witkamp. Pastoor van der Tuijn werd overgeplaatst en voor hem kwam pastoor Chr. Van Mierlo inde plaats. Omdat het pand snel te klein was geworden is men in 1936 verhuisd naar het adres Binnenweg 1 (voorheen smederij Van den Asdonk, later winkel De Zanderij, nu een Casino en in het souterrain lunchroom ‘Bij Bomans’).
Pastoor Van Mierlo wees bij de opening van de nieuwe winkel op het vele goede dat door deze vereniging wordt gedaan alsook op het kwaad dat er door wordt tegengegaan. Het lezen van goede boeken vormt de mensen en houdt ze van de straat. Ook in de nieuwe huisvesting puilden de boeken al gauw uit en in 1948 besloten de R.K.afdeling onder te brengen nevens de nieuw gestichte openbare bibliotheek in ‘De Meerlhorst’ met een algemene en katholieke afdeling. “Wat er van de leesbibliotheek resteerde konden wij kopen en werden toen een zelfstandige instelling, dus los van de kerk en alles op eigen risico”, aldus Dini Jonckbloedt.
Begonnen is met een uitlening van 7 cent per boek, tot 1970 opgelopen tot twee kwartjes. Er werd ook een speciale roman-catalogus gestencild met drie aanduidingen: a) boeken voor lezers boven de 18 jaar, b) geschikt voor volwassen lezers, c) geschikt voor ontwikkelde lezers. Het was de taak van de censor, een kapelaan, toe te zien dat enkel kerkelijk geautoriseerde boeken in handen kwamen van rooms-katholieke personen. Mej. Dinie Jonckbloedt kijkt met voldoening terug en dekt nog vaak aan de vele getrouwe en gezellige klanten met wie ze een binding had van soms tientallen jaren. Een klant van formaat – letterlijk en figuurlijk – was de politicus mr.J.B.Bomans, woonachtig op de buienplaats ‘Berkenrode’. In het boek ‘Godfried’ schrijft Michel van der Plas: “In het tijdsverloop van een klein jaar werpt Bomans Sr. tien romans op het papier, in casu bloknootvellen, onttrokken aan ‘honderd prima postpapier gelinieerd, kantoorboekhandel R. en D. Jonckbloedt, Heemstede, Binnenweg 21’.” (7)Een probleem in de laatste fase was dat de bekende Dik Bos-boekjes soms zonder registratie werden ‘geleend’ en het is voorgevallen dat een niet eens katholieke jongen een rozenkrans heeft meegenomen zonder af te rekenen. Overigens ging alles heel gemoedelijk. Toen en jongen op school betrapt werd met een gestolen boek is dat onder begeleiding van een Broeder van de la Salle keurig teruggebracht. Veelgelezen auteurs waren o.a. Jo van Ammers-Küller, Ina Boudier Bakker, Friede Birkner, Max Brandt, Barbara Cartland, Agatha Christie, Havank, Ivans, Cissy van Marxveldt, baronesse d’Orczy, Sara Seale en Edgar Wallace. Voors natuurlijk de indertijd wereldberoemde schrijfster H. Courths Mahler en uit deze omgeving Godfried Bomans en Anna van Gogh-Kaulbach. Vragen die ze zich herinnert zijn: “Juffrouw mag ik een boek waar he bloed vanaf druipt?” of “Heeft u een boek waar op iedere bladzijde minstens één moord plaatsvindt?” Dat boeken niet teruggebracht werden of men moeilijk deed over de boete kwam ook vroeger al voor. Of men kreeg een hatelijke opmerking als iemand een dubbeltje moest betalen van: “Wat zult u rijk worden!”
In 1971 is men gestopt en gingen de bibliotheekboeken, madonna-beeldjes, kruisjes, vulpennen tegen afkraakprijzen de deur uit en kreeg iedereen zolang de voorraad strekte bij aankoop van minstens 5 gulden een fles Talens-vulpeninkt cadeau. Een dankbare klant, mevrouw C.H.Lens uit verzorgingshuis ‘de Heemhaven’, schreef aan mejuffrouw Jonckbloedt: “Met verbazing las ik in de krant dat u uit de zaak weggaat. Ik wens u ’t allerbeste in uw verdere leven en dank u voor alle vriendelijkheid die ik van u heb ondervonden. Geniet maar volop van uw welverdiende rust.”
Bijna een kwart eeuw later las mej. Jonckbloedt nog volop en haalde zij zolang haar gezondheid dat toeliet talrijke boeken bij de openbare bibliotheek waar ze een vaste gast was. Na 1986 verhuisde mej. Jonckbloedt naar de Vaumontflat en in april 1997 kreeg zij een kamer in zorgcentrum het Overbos. De laatste jaren va haar leven waren zorgelijk totdat zij op de eerste lentedag van 2004 op 94-jarige leeftijd voorgoed de ogen sloot. Het was altijd mejuffrouw Dinie (voluit met doopnamen: Lamberdina Johanna Maria) Jonckbloedt. In leven had zij er namelijk op gestaan met ‘mejuffrouw’ aangeduid te worden, omdat ze immers nooit was getrouwd. Haar naam is ‘vereeuwigd’ in de levensboom van de kapel van het Overbos.
N.B. Voor een artikel over de R.L.Leesbibliotheek van mejuffrouw Dinie Jonckbloedt zie ook een artikel van Anja Kroon, in: Heerlijkheden, jaargang 40, zomer 2013, nummer 157, p. 21-24. Leesbibliotheek Van Deursen (1928-1935)
leesbibliotheek, Madoerastraat 3 Heemstede. Op nummer 1 was de sigarenzaak bam G.Oudakker gevestigd.
De heer Ph. Van Deursen was woonachtig in de Kastanjelaan en zijn echtgenote kwam uit buurtschap de Glip tussen Heemstede en Bennebroek. Ze huwden in 1927 en betrokken een van de nieuwgebouwde huizen ten behoeve van arbeidersgezinnen in de Madoerastraat. In deze straat in de Indische Wijk – vernoemd naar de kwekerij ‘Insulinde’ die hier heeft gelegen – waren twee winkels gevestigd. Op nummer 1 de sigarenzaak van G. Oudakker en op nummer 3 startte de her Van Deursen, van beroep typograaf, in 1928 een boekhandel die door zijn vrouw bijgehouden werd. Enige tijd later is, zoals gebruikelijk in die dagen, aan de zaak een leesbibliotheek verbonden, bestaande uit meer dan 2.000 nummers in vier talen. In de publiciteit als volgt aangekondigd: “aangezien er van verschillende zijden ons reeds navraag was gedaan, menen wij dan ook, hierdoor aan een lang gevelde behoefte te hebben voldaan. Vooral in de a.s. vakanties en ook tijdens de aankomende lange winteravonden kan een goed boek u aangename uren verschaffen.” De leenprijs bedroeg 7 cent per week en per deel; de boete voor het te laat terugbrengen van 2 cent per dg. Zoon Martinus van Deursen, in 1930 geboren en februari 1995 gepensioneerd als monteur bij de gemeentereiniging, herinnert zich dat de rooms-katholieke kerk in 1935 de teloorgang van de leesbibliotheek bevorderd heeft. Censor was de heer C.M.Doeswijk, van 1931 tot 1935 als kapelaan verbonden aan de O.L.V.Hemelvaart-parochie aan he Valkenburgerplein. Hij kwam regelmatig he boekenbestand controleren en moest tot zijn spijt vaststellen aan de hand van de door Rome goedgekeurde Index van voor r.k.gelovigen verboden boeken, dat een aanzienlijk deel uit de roulatie moest worden genomen. Met het vertrek van de censor, die een benoeming in een andere parochie aanvaardde, is in hetzelfde jaar het lot van deze leesbibliotheek bezegeld. Zoon Martinus vertelt het zonder rancune. Zijn vader was een kwart eeuw secretaris van de r.k.harmonie St. Michaël; zijn moeder kwam i 1968 te overlijden. Van de vele duizenden exemplaren waarover de gezamenlijke Heemsteedse winkelbibliotheken ooit beschikten, hebben slechts weinige het overleefd. Veelal herkenbaar aan het firmastempel duikt zo nu en dan bij een opruiming een exemplaar op, een beperkt aantal exemplaren is bewaard via de Heemstede-collectie, inclusief het gebruikte stamboek van leesbibliotheek R en D.Jonckbloedt. Hans Krol
Noten (1) In het gemeentelijk verslag over 1857 is sprake van 7 leden; van 1860: 4 en 1875 ook 4. Daarnaast was er een letterlievende vereeniging onder de zinspreuk ‘Door vriendschap bloeyende’ voor uitsluitend rooms-katholieken. Deze hield lezingen en men ruilde ook onderling boeken. Het ledental bedroeg gemiddeld 34. (2) Voor zover bekend is in 1701 in Parijs de eerste commerciële winkelbibiotheek gesticht. In 1704 volgde Berlijn, gedreven dooreen Franse handelaar. In Groot-Brittannië begon in 1725 uitgaver Allan Ramsay te Edinburgh een ‘circulating library’.
Voorlopig overzicht van particuliere leesbibliotheken in Heemstede met adressen, namen en eigenaren, mede samengesteld door Hillebrand Komrij: – Zandvoortselaan 147 – Boekenroode, boek- en kunsthandel M. Sas – later mw. C.Sas-Meijerink – W.S.B.Klooster [woonadres T.Edelman en mw. A.L.Edelman-Sas, Hugo de Grootplein 4], boekhandel ‘Batavo’ – Zandvoortselaan 165 J.A.Hupkens – T.Plomp – Bronsteeweg 4a – J.B. Gimbel – D. van Mourik – vervolgens J. Blokker – bibliotheek opgeheven 19-9-1959
– Raadhuisstraat 10 – Boek- en Kantoorboekhandel – J.W.Daudey Jr. – Afd. leesbibliotheek in 1955 opgeheven
– Valkenburgerstraat 22 – Boek- en Kantoorboekhandel – J.W.Daudey Jr.
– Madoerastraat 9 – Boekhandel. leesbibliotheek – P.Th. van Deursen – Koediefslaan 4 – Leesbibliotheek en kantoorboekhandel Edelman [Oosterlaan 12] – Binnenweg 49-53 – M. van Eijk’s Kantoorboekhandel, Leesbibliotheek, kantoormeubelen – M. van Eijk – later P.J.Jansen
– Binnenweg 5 M. van Eijk begon op het adres Binnenweg 5
– Binnenweg 181 – Boekhandel B.D. Gimbel – W.A. de Groot – afd. leesbibliotheek in 1971 opgeheven – Binnenweg 1 – firma R & D. Jonckbloedt – later enkel Dini Jonckbloed – in 1971 opgeheven [voorheen Binnenweg 22] – Binnenweg 91 – Kennemerland – Hedwig – Binnenweg 97 – Sigarenmagazijn en leesbibliotheek Selecta van C.J.P.Schaik
– Jan van Goyenstraat 8 – Kantoorboekhandel Leeuw en Hooft – H. Disselkoen – Raadhuisstraat 10 – G.T. Oosterhoorn – J.W.Daudey; verhuizing van Valkenburgerstraat 22]
– Adriaan van Ostadeplein 4 – Boekhandel Van Ostade – Wed. Blei, D.J.Schol – Zandvoortselaan 188 – T.Plomp boek- en kantoorboekhandel, leesbibliotheek, speelgoederen – Opgeheven in 1958 – Raadhuisstraat 26 – Van Rooden – Garen en band, tevens uitleenbibliotheek – Valkenburgerstraat 22 J.W.Daudey (verhuisde naar Raadhuisstraat)
– Valkenburgerlaan 48 – W.J.Witteveen
Volgens een opgave van de Duitse bezetters telde Heemstede op 7 april 1941 12 bibiotheken. Die telden respectievelijk 10.000,6.000, 2516, 2800, 6500, 4200, 2008, 135, 562, 300, 1057 en 187 banden (totaal 36.163 boeken). Zes bibliotheken waren aangesloten bij de Nederlandsche Bond voor Bibliotheekhouders, Heerengracht te Amsterdam. De overige boekerijen hadden een confessioneel karakter, te weten: 1) De Kruisvaart cohort Sint Bavo, 2) Gereformeerde Evangelische Bibliotheek, 3) Zondagschool Vereeniging, 4) Vereeniging Ontspanningslectuur van de Gereformeerde Kerk, 5) Leesbibliotheek Jong Nederland van de Ned. Hervormde Gemeente, 6) R.K.uitleenbibliotheek St. Joannes de Deo onder het bestuur van een commissie. Door de gemeente werd geen subsidie verstrekt. De R.K.uitleenbibliotheek kreeg van het Hanse-(bank)bestuur, de RK Volksbond en Rusthuis Sint Bavo een bijdrage.
De Gereformeerde Evangelisatie Bibliotheek ontving bijdragen van de Commissie voor het aanschaffen van nieuwe boeken. Titels voor mannen en vrouwen: 8.900, 5.400, 2.195, 2.380, 5.700, 3.800, 1.586, 186 en 1.015; voor oudere jeugd: 900, 500, 2.195, 250; voor kinderen; 500, 800, 276, 200, 100, 209, 150, 422, 15, 300, 187 titels.
Gebruikers: 925, 200, 540, 250, 350, 125, 180, 15, 16, 25, 40 en 10. Totaal: 1.976 personen.
Nota Bene voor (populair-)wetenschappelijke boeken maakte men gebruik van de Stadsbibliotheek Haarlem.
Op het adres Zandvoortselaan 147 begon het echtpaar Lodeizen-Del Valle Rodrigues-de Marina een kunsthandel annex leesbibliotheek. Gerund na de echtscheiding in 1932 door mw. Lodeizen, familielid van de destijds bekende Joodse wethouder in Amsterdam Monne de Miranda, die als Joods meisje was opgegroeid in de Transvaalbuurt in Amsterdam waar ze haar echtgenoot Guus Lodeizen, een fervent socialist ontmoette. Het echtpaar trouwde in 1928 en 28 september 1931 is de zoon Frank geboren, de latere beeldend kunstenaar, vernoemd naar Frank van der Goes, een revolutionaire socialist en goede bekende van Guus Lodeizen. Vader Guus had gen succes op kantoor, ook niet als onderwijzer en was daarom met zijn vrouw een winkel in kunst en boeken begonnen aan de Zandvoortselaan 147 Heemstede. Vanwege de crisisjaren en scheiding in 1932 slaagde men niet. Mw.kreeg een relatie met kantoorboekhandelaar Ernest Lorjé, trouwde in 1935 en verhuisde naar Haarlem. Geboren in 1906 is zij evenals haar nieuwe man en 2 kinderen Debora Lorjé-del Valle en Rifka Lorjé opgepakt in hun vakantiehuis in Barneveld en vermoord in vernietigingskamp Sobibor op 28 mei 1943. De kunst- en leesbibliotheekwinkel ‘Boekerode’ in Heemstede is overgenomen door M.Sas De kantoorboekhandel, later ook leesbibliotheek Lorjé in Haarlem was gevestigd Grote Houtstraat 101, vervolgens in het pand Kruisweg 19 (1942), is na vertrek van de eigenaar nog nige tijd voortgezet.
De leesbibliotheken te Heemstede in 1940-1941:
Advertenties van leesbibliotheken in Adresboek Heemstede 1940
=====================================================
Hendrik Scheurleer en Pieter Gerard van Balen uit Den Haag zetten als eersten in Nederland omstreeks 1750 een ‘leesbibliotheek’ op, met andere woorden een commerciële uitleenbibliotheek, waar men boeken kon kopen maar ook lenen tegen een vergoeding. Het abonnement was naar keuze voor een jaar, een halfjaar of een maand maar men kon ook per geleend boek betalen. Het meest populair kon men in de leesbibliotheken voornamelijk ontspanningslectuur aantreffen.
In 1849 telde ons land 122 winkelbibliotheken (alleen al 50 in Amsterdam) in 57 steden. In 1900 was dat aantal opgelopen tot 180 in 97 plaatsen waaronder Haarlem, maar nog niet in Heemstede. Begin 20ste eeuw nam het aantal enorm toe. Na 1930 waren er erkende, dat wil zeggen bij de Algemene Bond van Leesbibliotheekhouders aangesloten bibliotheken, en niet-erkende. De eerste jaren na de oorlog was het aantal in beide categorieën ongeveer gelijk met een totaal van ongeveer 2.000 winkels. Amsterdam telde in 1947 ongeveer 100 erkende particuliere bibliotheken, Leiden 15, Hilversum 14, Deventer 10. De niet erkende bibliotheken leenden ook prikkel- ofwel asfaltlectuur uit, zo werd gezegd. Uit een onderzoek uit 1948 gewijd aan de 15 Maastrichtse winkelbibliotheken [Rapport (Beyer) inzake de leesbibliotheken in de gemeente Maastricht] bleek dat deze per week gemiddeld 20.000 boeken uitleenden, veel meer dan de parochiebibliotheken en Sint-Vincentiusbibliotheken bij elkaar, terwijl de openbare leeszaal en stadsbibliotheek niet verder kwam dan omstreeks 1.200 per week. Over 1952 zijn de C.B.S.cijfers bekend waaruit blijkt dat de winkelbibliotheken (nog) aanzienlijk meer uitleningen scoorden. De 100 openbare leeszalen en bibliotheken hadden een boekenbezit van 3.182.000 en leenden in 1952 10.759.000 boeken uit. De 994 erkende winkelbibliotheken beschikten daarentegen over 5.156.000 boeken en leenden 20.125.000 werken uit, terwijl de 843 niet-erkende winkelbibliotheken 2.912.000 boeken hadden met een uitleenresultaat van 10.296.000. Ook Vlaanderen kende particuliere uitleenbibliotheken. Schrijver Louis Paul Boon begon (1912-1979) in 1945 met zijn zuster Jeanneke om wat bij te verdienen een commerciële bibliotheek, maar had meer succes met zijn novelle ‘Uitleenbibliotheek’, in 1949 voor het eerst verschenen met 17 drukken tot 1990.
(3) Het aantal lees- ofwel winkelbibliotheken In Haarlem varieerde in de 19e en 20ste eeuw tussen de 15 en 40. In 1933 bedroeg het aantal 33. Enkele bekende naoorlogse leesbibliotheken in Haarlem waren: Bontenbal (Jansweg 51), ‘Duinoord’ (Duinoordstraat 86), W.F. van Halst (Houtplein 32), Van Hage & Zoon (Zijlweg 84/later Veko, Zijlstraat 98), W.F. van Halst (Houtplein 32), C.J.van Kuyeren (Gen. Cronjéstraat 99), H.H.Lankamp (Kruisweg 19), P.L.de Munck (Zijlweg 54), C. Muusse Jr. (Rijksstraatweg 137), R.A.J.Sweerts (Zijlweg 30), firma A. Vernout (Warmoesstraat 10), H.Stam (Santpoorterstraat 70), de Erven Loosjes (Grote Houtweg 100 en Rijksstraatweg 125). De leesbibliotheek van W.Willemsen, voorheen Cliteur’s boekhandel (Kruisweg 17a) ging er prat op over een ontsmettingsoven te beschikken en meldde dat dan ook in advertenties.
(4) Carla Boumans. ‘Lectura’, een Haarlemse leesbibliotheek 1923-1983 bezien in het perspectief van het 20e-eeuwse leesbibliotheekbedrijf in Nederland. Amsterdam, april 1989. Doctoraalscriptie Moderne Letterkunde. Instituut voor neerlandistiek, Universiteit van Amsterdam. (5) Boudien de Vries. Een stad vol lezers. Leescultuur in Haarlem 1850-1920. Nijmegen, Vantilt, 2011. (6) In de deze periode was C.A.M.Jonckbloedt ook actief op sociaal en charitatief terrein in Haarlem en Heemstede. Speciaal belast met de werkloosheidsbestrijding wist hij in de economische crisisjaren verscheidene kredieten vrij e krijgen ten behoeve van allerlei grondwerken, zoals aanleg van rioleringen. Daarmee vonden honderden werklozen maandenlang bij toerbeurt betaalde arbeid. (7) Michel van der Plas. Het leven van de jonge Bomans 1913-1945. Bussum, Villa, 1982, bladzijde 103.
===================================================== Bijlage 1: de situatie in Heemstede, 1941 Volgens een opgave van de Duitse bezetters telde Heemstede op 7 april 1941 12 bibliotheken. Deze boekerijen telden respectievelijk: 10.000, 6.000, 2.516, 6.500, 2.008, 135, 562, 300, 1.015 en 187 banden. Totaal 26.163 boeken. Zes bibliotheken waren aangesloten bij de Nederlandsche Bond voor Bibliotheekhouders, Heerengracht te Amsterdam. Het zijn: 1. D.J.Schol. Leesbibliotheek en boekhandel, Adr. Van Ostadeplein 4 [in feite was Schol een sigarenmagazijn, kantoorboekhandel, boekhandel en lees- ofwel winkelbibliotheek]
2. D.van Maurik. Boekhandel, kantoorboekhandel en leesbibliotheek, Bronsteeweg 4a 3. Boekhandel ‘Kennemerland’, Binnenweg 91 [Vanaf 1942 Volksche (NSB) boekhandel] 4. Van Eijk. Boekhandel en bibliotheek, Binnenweg 49 [tevens agentschap van Van Gend en Loos en gespecialiseerd in ansichtkaarten van Heemstede]
5. M.Sas. Boek- en kunsthandel, leesbibliotheek ‘Boekenroode’, Zandvoortselaan 147
6. J.A. Hupkens + T.Plomp. Kantoorboekhandel en leesbibliotheek, Zandvoortselaan 165 [tevens speelgoedzaak]
Nota Bene: J.W.Daudeij, in de Raadhuisstraat ontbreekt hier
De overige zes bibliotheken hadden een confessioneel karakter. Het zijn: 7. De ‘Kruisvaart’, cohort St.Bavo 8. Gereformeerde Evangelisatie Bibliotheek 9. Zondagsschool vereniging [in het ‘Gebouw voor Christelijke Belangen’] 10. Vereniging Ontspanningslectuur van de Gereformeerde Kerk 11. Leesbibliotheek Jong Nederland van de Nederlands Hervormde Gemeente 12. R.K. uitleenbibliotheek St. Joannes, onder het bestuur van een commissie [Jonckbloedt] Buiten beschouwing blijven vakbibliotheken, zoals van Kleinseminarie Hageveld en Meer en Bosch. Door de gemeente werd geen subsidie verstrekt. De R.K. Uitleenbibliotheek kreeg bijdragen van het Hanse-bestuur, de RK. Volksbond en Rusthuis St. Bavo. De Gereformeerde Evangelisatie Bibliotheek ontving een bijdrage van de Gereformeerde Commissie voor het aanschaffen van nieuwe boeken. Ingeschreven gebruikers van de 12 bibliotheken, respectievelijk: 925, 200, 540, 250, 350, 125, 180, 15, 16, 25, 40 en 10. In totaal: 2.371 personen. Heemstede kende nog geen openbare bibliotheek [in 1948 opgericht]. Bij de Haarlemse stadsbibliotheek waren in de jaren ’30 tussen de 750 en 850 personen uit Heemstede ingeschreven. Aantal titels: 1) Voor volwassen mannen en vrouwen: 8.900, 5.400, 2.195, 2.380, 5.700, 3.800, 1.586, 186 en 1.015 2) Voor oudere jeugd: 900, 500, 2.195 en 250 3) Jeugdigen en oudere kinderen: 500, 800, 276 4) Kinderen: 925, 200, 540, 350, 125, 180, 15, 16, 25, 40 en 10. Totaal bijna 39.000 boeken. Enkele voorbeelden van censuur: 8 maart 1939 werden bij de volgende boekhandels/leesbibliotheken [fake-boek] ‘Eigen woorden van Hitler’ in beslag zijn genomen: J.W.Daudey jr. 4 exempl., Hedwig 4 stuks, D. van Mourik 8 stuks en M.Sas 5 exempl., en 1 dag later een nabesteld exemplaar. 26 maart 1941 zijn op last van de Procureur Generaal bij de boekhandelaren gezusters R. en D.Jonckbloedt, Binnenweg 1 en T.Plomp, Zandvoortselaan, de Enkhuizer Almanak, jaargang nummer 346, inbeslaggenomen. Aan alle boekhandelaren wordt medegedeeld dat ze niet meer in voorraad mogen hebben: het tijdschrift ‘de Jongeman’ en het jaarboekje ‘De Enkhuizer Almanak’. 8 maart 1941 is door de politie een onderzoek ingesteld bij boekhandel M.Sas, Zandvoortselaan 147, omdat daar anti-Duitse geschriften zouden worden gedistribueerd. Opgesteld op 16 april 1992 door Vic Klep, op basis van Archief Gemeente Politie 1941
=================================================
Bijlage 2 Advertenties van Heemsteedse boekhandels/leesbibliotheken
Bijlage 3: selectie van Haarlemse leesbibliotheken op ansicht- en promotiekaarten of in advertenties
In het boek ‘Een stad vol lezers’ geeft de schrijfster in tabel 12 een overzicht van 31 volks- (openbare) en winkelbibliotheken in Haarlem. De volgende 11 commerciële leesbibliotheken worden genoemd: 1) J.J. van Brederode [1845 – na 1905], 2) A.C.Kruseman [1849-1857], 3) F.H.P.Krelage [1862], 4) J.M.Schalekamp (1870), 5) De Haan (1871 – na 1910], 6) Von München en Rookmaker [1872-1896], 7) Kuipers [1895-1900], 8) Groeneveld [1900 – na 1920], 9) Gunning [1896 – na 1905], 10) Strijland [1909-1948], 11) H. de Vries [1915 – na 1920]. Zij merkt overigens op: ” In bovenstaande tabel zijn niet alle commerciële bibliotheken opgenomen. Het is tamelijk moeilijk de precieze jaartallen aan te geven waarin een boekhandelaar een leesbibliotheek had, omdat de leesbibliotheek of leesinrichting, voor veel boekhandelaars immers een nevenbedrijf, niet elk jaar in het ‘Adresboek voor den boekhandel’ of het Haarlemse ‘Adresboek’ werd vermeld (…)”. Enkele aanvulingen: Weduwe J.J.Groot, Kleine Houtstraat 25 (3.200 boeken); F. Droste, Grote Houtstraat 185; W.Willemsen’s boekhandel en leesbibliotheek (vh. Cliteur), Kruisweg 17a; L.Spoon, firma A.J.Knoop, Zijlstraat 71; ’t Schouwtje’, Schouwtjesplein 65 (6.000 delen); J.F. van Dobben, Barteljorisstraat 23; W.F.van Halst, Tempeliersstraat 42 (8.000 delen), Henri Kerner, Kleine Houtweg 19 (2.350 delen); Weduwe F. de Nijs, 2e Zuidpolderstraat 10; D.L.Staal, voorheen C.B.Hooijer, Lange Wijngaardstraat 11; Mühlhaus, Generaal Cronjéstraat 84 (16.000 boeken); Leesbibliotheek Van Wickevoort Crommelinstraat 53 zwart (ruim 10.000 delen); H.Kramer’s boekhandel en leesbibliotheek, Schouwtjeslaan 29; E.H.Kerkhoven: Sigarenmagazijn en leesbibliotheek, Van Oosten de Bruinstraat 193 (4.000 delen – in 1928 opgericht nadat winkelbibliotheek in Schouwjeslaan was opgeheven) etcetera. Na aankoop van de leesbibliotheken van de firma Van Brederode en firma Benderson in 1919 werd de Leesbibliotheek van A.F.van Veen (later G.Kiljan), Tuchthuisstraat 4 (Botermarkt) met 12.000 boeken een grote winkelbibliotheek.
Uit: Bernt Luger ‘Voor 5 centen in de week’ Haarlemse winkelbibliotheken in de negentiende eeuw. In: Haarlemse kringen; vijftien verkenningen naar het literair-culturele leven in een negentiende eeuwse stad. Hilversum, Verloren, 1993, p. 93-102. Beschreven wordt de winkelbibliotheek van I.J.Brugman tot 1848, waarna A.F.Arum deze voortzette tot 1864. Toen nam E.G. van München de leesbibliotheek over tot1872 en associeerde hij zich met J.Rookmaker tot 1881. Laatstgenoemde bleef actief tot 1895, waarna G.F. (of/en) J.W.Gunning het bedrijf overnam. J.Rookmaker zette de firma overiogens onder eigen naam verder. Uitvoerig wordt verder stilgestaan bij de bibliotheek- en uitgevers activiteiten van A.C.Kruseman
![Inf. C.A.Zomer, boekhandel en leesbibliotheek, Generaal Cronjélaan 66 [Uit: 'Van oude nijverheid tot nieuwe zakelijkheid', 1998].](https://ilibrariana.files.wordpress.com/2012/05/scan0154.jpg)
Boekenlegger van leesbibliotheek P.L.de Munck, Zijlweg 54 Haarlem
Hoe gecompliceerd de geschiedenis van de leesbibliotheken is blijkt uit de beschrijving van een voorbeeld door Bernt Luger in ‘Voor 5 centen in de week'(Haarlemse Kringen; vijftien verkenningen naar het literair-culturele leven in een negentiende-eeuwse stad’ (Hilversum, Verloren, 1993, p. 93-102: ‘Eén voorbeeld van zo’n stamboom’ in het Haarlemse moge volstaan. I.J.Brugman hield zijn winkelbibliotheek tot 1848, waarna R.F.Arum die voortzette tot 1864. Toen nam D.G.van München de zaak over tot 1872 toen hij zich met J.Rookmaker associeerde tot 1881. Laatstgenoemde bleef actief tot 1895, waarna G.F. (of/en H.W.) Gunning het bedrijf overnam(en). Toen J.Rookmaker de firma onder eigen naam voortzette nam hij de eerder gezamenlijk gevoerde leesbibliotheek gewoon over. Zijn eerste aparte catalogus telde, precies als de vorige gemeenschappelijke, 1240 Nederlandse titels, met dien verstande dat de niet aaneensluitend meer was. Een aantal titels had hij eenvoudigweg laten vervallen zonder de opengevallen plaatsen door andere titels te vervangen. Het opnieuw nummeren en etiketteren was hem blijkbaar teveel moeite geweest. Ook in zijn geval ging het om een nevenactiviteit; daarnaast verkocht hij immers ook gravures, photographieën, leverde hij encadrementen en passe-partouts, school-, schrijf- en tekenbehoeften, atlassen en kaarten. Het bedrijf bleef als steeds voor en na gevestigd aan de Groote Houtstraat bij de Groote Markt. Een abonnement kostte ƒ 1,50 per kwartaal en daarvoor had men keuze uit niet minder dan de al genoemde 1240 Nederlandse, 728 Franse, 550 Engelse en 146 Hoogduitse titels.’
Uitvoerige informatie over o.a. de leesbibliotheek van A.C.Kruseman is te vinden in voornoemde bijdrage van Bernt Luger (in: Haarlemse kringen), p. 100-102.
![Leesbibliotheek Mühlhaus, Generaal Cronjéstraat 84, Haarlem [Uit Haarlem's Dagblad van 30-12-1943]](https://ilibrariana.files.wordpress.com/2012/05/leesbibliotheek.jpg)
Stempel uit boek van boekhandel-leesbibliotheek Van Hage en Zoon, Zijlweg 84 Haarlem
Etiket van Leesbibliotheek C.J.Koppen Haarlem
BIJLAGE: Haarlemse leesbibliotheken naar straat geordend door Hillebrand Komrij (2016)
pagina 1
pagina 2
pagina 3
pagina 4
pagina 5
pagina 6
pagina 7 (slot)
Bijlage
======
Vroege 19de eeuwse leesbibliotheken in Haarlem
Beknopte historie: Omstreeks 1923 opende Johannes Boeree (1888-1956) in de Schapmanstraat in Amsterdam een winkel in kantoorbehoeften annex leesbibliotheek “Lectura”. Zijn echtgenote Aaltje Noeree-Loois (1888-1965) nam de zorg voor zowel de winkel als de bibliotheek op zich. De heer Boeree bleef aan tot zijn pensionering werkzaam als boekbinder. In 1926 verhuisde het echtpaar Boeree en hun enig kin Margaretha Johanna (1915…) naar Schoten. Zij vestigden zich aan de Rijksstraatweg 110. Hier werd de winkel annex leesbibliotheek onder dezelfde naam voortgezet. Sinds 1935 aan de Rijksstraatweg 104. Margaretha Johanna Boeree was op 14-jarige leeftijd bij haar moeder in de zaak gekomen. Toen mevrouw Boeree sr. zich in 1960 terugtrok uit de zaak, zette Margaretha Johanna Boeree het bedrijf alleen voort tot “Lectura” in november 1983 werd gesloten. Aanvankelijk werd er gewerkt met een gedrukte catalogus. Er werd overgegaan op een losbladige, handgeschreven bibliotheekcatalogus waarin de titels uit de gedrukte catalogus werden overgeschreven. Het gedrukte exemplaar is niet bewaard gebleven. De bibliotheekcatalogus bestaat uit zeven banden en is ingedeeld in verschillende genres, daarbinnen alfabetisch op naam van de auteur. Nadat “Lectura in 1983 was gesloten werden de boeken verkocht, het restant ging met het oud papier mee. Zowel de financiële als als de uitleenadministratie werden weggegooid. Alleen de handgeschreven bibliotheekcatalogus bleef bewaard.’
Bij de opheffing in 1983 haalde ik de handgeschreven catalogus op bij mevrouw Boeree en bracht deze naar het stadsarchief Haarlem aan de Jansstraat.
Librariana 
Pingback: De ondergang van de particuliere leesbibliotheek
Pingback: ‘Spanning voor 10 cent’ – geschiedenis van de commerciële leesbibliotheken in Breda