Vooromslag van een boek door Sieghard von Pannwitz: ‘Zwischen Rembrandt und Kaiser Wilhelm’ Osnabrück, 2019
Kaiser Wilhelm 11 (aus Buch Sieghard von Pannwitz)
Auke Anne Tadema: keizer Wilhelm II als balling op kasteel Amerongen, in 1918 (Noord-Hollands Archief)
KEIZER WILHELM II EN DE HARTEKAMP
De ex-keizer Wilhelm II in vol ornaat
NIEUW BOEK OVER KEIZER WILHELM II
Deze maand verscheen een beeldbiografie getiteld ‘De laatste Duitse keizer woonde in Nederland; hoe een Duitse dynastie zijn einde vond in ons land’. Schrijver is de heer P.J.Bussen, die eerder een fotoboekje over Wilhelm II publiceerde bij Slingenberg Boekproducties en publiceerde over o.a. de Zouaven en het vroegere badhuis in Heemstede. Voorts stelde hij met voorlichter Cees Raateland in 1999 het boek samen: ‘Een eeuw Heemstede verrassend veranderd’. Hij werkte een aantal jaren op het raadhuis van Heemstede en tegenwoordig bij de gemeente Heiloo. In de publicatie ‘Kinderjaren; jeugdherinneringen van Noord-Hollanders 1930-1965 scheef hij herinneringen aan zijn schooltijd.Geboren op 24 juli 1959 in Alkmaar overleed hij aan een ongeneeslijke ziekte op 10 januari 2018 in Heiloo.
Bij de presentatie van een door P.J.Bussen samengestelde archiefinventaris van Heemstede over de periode 1920-1929 bedankt burgemeester N.H.van den Broek-Laman Trip, 2 maart 1997. Vooraan links zit archiefmedewerker R.H.A.van Bruggen, die een gemeentelijke archiefinventaris 1930-1990 samenstelde. Rechts vooraan is nog net het hoofd van de heer H.Smit zichtbaar, schrijver van het boek ‘Geschiedenis en verklaring van de straatnamen in Heemstede’ (1985) (NHA)
Pierre Bussen over de St.Theresia kleuterschool in Alkmaar
Pierre Bussen over de lagere school school (Broeders van Saint Louis uit Oudenbosch) in de Nassaulaan te Alkmaar
De schrijver verzamelt al meer dan dertig jaar oude prentbriefkaarten en documentatie over de sinds 1918 in ballingschap levende keizer Wilhelm. Een selectie hiervan aangevuld met begeleidende teksten is thans in boekvorm verschenen. Chronologisch geordend vanaf zijn geboorte in 1859 tot zijn overlijden in 1941, Eén van zijn voorvaderen uit het geslacht Hohenzollern met stamslot bij Hechtingen was Frederik II van Pruisen (1712-1786), bijgenaamd de Grote, die een mecenas was van kunsten en wetenschappen en o.a. het lustslot ‘Sanssouci’ in Potsdam liet bouwen. Aan het eind van de Eerste Wereldoorlog reisde Wilhelm met een groot gevolg van 40 lakeien en 60 goederenwagons met meubels, antiquiteiten, kunstvoorwerpen, uniformen, souvenirs, boeken en curiositeiten naar Nederland en vestigde hij zich in kasteel Amerongen waar op 28 november van dat jaar de officiële akte van abdicatie is ondertekend, waarmee hij voor de toekomst van alle rechten op de troon afstand deed. Zijn definitieve residentie werd huize Doorn welk landgoed in 1919 werd aangekocht van baronesse van Heemstra, overgrootmoeder van de in Brussel geboren actrice Audrey Hepburn. Na zijn overlijden is de ex-keizer precies één jaar nadien bijgezet in het mausoleum op het landgoed. Huize Doorn is tegenwoordig een museum
Vooromslag van boek P.J.Bussen over de laatste Duitse keizer Wilhelm II
Het nieuwe boek van Pierre Bussen telt 120 bladzijden, telt meer dan 200 illustraties op glanzend papier en is in harde kaft verschenen. Het is gerealiseerd met medewerking van uitgeverij Pirola en verkrijgbaar in de museumwinkels van kasteel Amerongen en Huis Doorn. Verder bij de auteur, Tulpencroflaan 31, 1851 XM Heiloo, e-mail: bussen@quicknet.nl De prijs bedraagt inclusief verzendkosten 18,65 euro
Achteromslag van boek over Wilhelm II
Het ‘Stadtschloss’ ofwel Koninklijk/Keizerlijk paleis in Berlijn ten tijde van Wilhelm II. Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog beschadigd en in DDR-tijd (1950) afgebroken
In 2013 is een aanvang gemaakt met een nauwkeurige herbouw van het ‘Stadtschloss’ op het museumeiland in Berlijn, waarvoor 5 jaar en een half miljard Euro is uitgetrokken. In het slot zullen de Niet-Europesche collecties van de Staatliche Museen worden ondergebracht. Voorts de boekencollecties van de Humboldt Universiteit en van de Berlijnse Stadsbibliotheek.
De Hartekamp in 1773 getekend door Hendrik Tavenier (atlas van het Noord-Hollands Archief)
Tekening uit 1795 van de Herenweg ter hoogte van de Hartekamp in de richting van de Geleerde Man. (N.H.A.)
Fake boekenkast op de Hartekamp waarachter zich de kluis bevond (foto Bob van der Lans)
Wilhelm II en de Hartekamp
Portret van keizer Wilhelm II in vol ornaat
De ex-keizer in ballingschap was vanaf 1914 een persoonlijke vriend van mevrouw Catalina von Pannwitz-Roth, die in 1920 weduwe geworden het jaar daarop de Hartekamp aankocht, dat een trefpunt werd van aristocratie en kunstliefhebbers. Dankzij een erfenis van haar vader die fortuin had gemaakt in Argentinië in de vleesindustrie werd in 1929 haar vermogen volgens biografe Annejet van der Zijl geschat “op het astronomische bedrag van tussen de zestig en zeventig miljoen goudmark’. Daarbij een miljoenenbezit aan landerijen in Argentinië, en verder een schat aan schilderijen van enkel grote meesters en antiquiteiten (1). Prins Hendrik was een trouwe gast op de Hartekamp, overigens altijd zonder Wilhelmina. Van voormalige personeelsleden vernam ik in het verleden dat de Mecklenburgse prins gul was met fooien maar ook een notoire billenknijper.
De Duitse oceaanvliegers werden ontvangen door mevrouw Von Pannwitz en haar dochter. Van links naar rechts: Fitzmaurice, Kohl, mw. C. von Pannwitz, dochter Ursula en Von Hühnefeld
Een tuinfeest op de Hartekamp in juni 1926 ten behoeve van het steuncomité voor Intellectueel Centraal Europa. Z.K.H. prins Hendrik (met hoge hoed) begroet de deelnemende personen.
Het tuinfeest op de Hartekamp met prins Hendrik (Panorama, 16 juni1926)
Uit: De Tijd, 14 juni 1926
De schrijfster Jo van Ammers-Küller die ook de handlijnkunde beoefende voorspelt hier tijdens een feest ten bate van het Steuncomité voor Intellectueel Centraal-Europa de toekomst van prins Hendrik (Sumatra Post, 15 juli 1926)
De ‘Graaf Zeppelin hier boven het Spaarne te zien maakte volgens de Eerste Heemsteedsche Courant van 18-10-1929 een sierlijke buiging boven de Hartekamp als een groet aan de aanwezige keizer Wilhelm 11
Prinses Armgard was een vriendin van Catalina von Pannwitz. Vanaf 1934 zouden ook haar zonen Aschwin maar vooral Bernhard regelmatig op het buitengoed vertoeven. Voor prins Bernard was mw. Von Pannwitz (die in tegenstelling tot haar overleden echtgenoot niet van adel was zoals vaak gedacht) ‘Tante Käthe’. Enkele maanden nadat de prins bij de toen 17jarige dochter Ursula een huwelijksaanzoek had gedaan, hetgeen zonder meer was afgewezen, verloofde Bernard zich met prinses Juliana.
De keizer wandelend in Groenendaal met o.a. Catalina von Pannwitz-Roth (fotocollectie Huis Doorn)
De aankomst van ex-keizer Wilhelm II op de Flora- bloemententoonstelling in Heemstede, april 1935, waarbij hij van een bloemenmeisje in klederdracht een corsage kreeg opgespeld (foto Stevens, collectie Huis Doorn)
De ex-keizer en zijn gevolg bij de lelievijver van Groenendaal (fotocollectie Huis Doorn)
Keizer Wilhelm noemde Catalina von Pannwitz liefkozend ‘Panni’, Talrijke bezoeken werden aan Doorn afgelegd en tot 1939 heeft Wilhelm met zijn echtgenote prinses Hermine van Pruisen in totaal 103 maal de Hartekamp bezocht. Iedere 25e keer werd gevierd met een ereboog van groen op het bordes evenals een galadiner in de Spiegelzaal. Soms werden gemeenschappelijk uitstapjes gemaakt zoals naar de bollenvelden of de kwekerij van A.C.van der Schoot uit Hillegom. De keizer was namelijk een groot liefhebber van planten en bloemen, in het bijzonder van rododendrons en diepblauwe delphina’s. Eén van de logeerkamers op de Hartekamp was speciaal gereserveerd voor de ex-keizer en diens echtgenote. In het pand waren 5 logeer-/badkamers, maar enkel in die voor de Duitse keizer waren gouden kranen aangebracht. Het laatste bezoek had plaats in 1939. Op 27 maart 1940 trouwde de enige dochter Ursula met de Engelse graaf John Pelham van Chichester in het raadhuis van Heemstede, gevolgd door de Hervormde Kerk in Bennebroek, waarna het jonge paar een receptie hield op de Hartekamp. Bij die gelegenheid waren ook prins Bernhard en prinses Juliana onder de talrijke aanwezigen. De graaf verongelukte bij een auto-ongeval in 1944 en uit het huwelijk is in 1942 een dochter, Lady Georgiana Jocelyn Pelham en postuum voor de vader in 1944 één zoon geboren, John Nicholas Pelham, de 9e graaf van Chichester.
De zes zonen van keizer Wilhelm II die allen meermaals de Hartekamp hebben bezocht (Uit: Alles over Royals, artikel: Een keizer zonder rijk’, pagina 50)
Galadiner ter ere van de keizer op de Hartekamp. Links van de ex-keizer zit mw. Catalina von Pannwitz-Roth en daarnaast achtereenvolgens een schoondochter en twee van de vijf kinderen van Hermine uit haar eerste huwelijk, te weten Henriëtte (1918-1972), die is getrouwd geweest met een kleinzoon van Wilhelm, Ferdinand (1913-1973) en Hermine Caroline ‘Carmo’ (1910-1992). Helemaal links zit prinses Hermine (1887-1947), de tweede echtgenote van Wilhelm II. Vervolgens Ursula von Pannwitz. Achter mevrouw von Pannwitz staat Marius van Houten (1879-1953), majoor bij de marechaussee. De persoon links achter is Freiherr Alexander von Senarclens-Grancy, Kapitän Flügeladjudant. De kamenierster met witte schort heette Elisa Grieschat en was afkomstig uit Polen. Naast haar rechts in livrei staat een Nederlandse butler in tijdelijke dienst Bram de Wit en vervolgens de Duitser Büter. Deze foto is gemaakt in de zogeheten Spiegelzaal, die fungeerde als eetkamer. In deze ruimte in de rechtervleugel waren in plaats van gordijnen spiegels in de panelen tussen de ramen verborgen, die ’s avonds voor de ramen werden geschoven. Deze spiegels – niet zichtbaar op de foto – gaven dichtgeschoven een fraai effect (alsof de kamer een zo groot was) en zijn behouden gebleven. De 30 livreien met nikkelen knopen en familiewapen waarover in de Hartekamp werd beschikt zijn bij een inboedelveiling na 1953 verkocht bij veilinghuis ‘De Zon’ in Amsterdam.
1 = Hermine (tweede echtgenote van de keizer (1887-1947) 2 = Freiherr Alexander von Senarclens-Grancy; Kapitän Flügeladjudant 3 = Hermine Caroline ‘Carmo’ (1910-1992) 4 = Ferdinand (1913-1973) 5 Henriëtte (1918-1973) was gehuwd met een kleinzoon van Wilhelm 6 = Marius van Houten, majoor marechaussee (1879-1953)
Mevrouw Von Pannwitz beschikte ook over een eigen jacht ‘Olympia’ dat in de Ringvaart lag afgemeerd en had naast 8 Duitse ook een wisselend aantal Nederlandse personeelsleden in dienst, waaronder een motorjachtdrijver. 19 juni 1930 had een motorbootongeluk plaats op de Kagerplassen, waarbij in een gezelschap van 15 personen, georganiseerd door mevrouw Von Pannwitz, ook de voormalige keizer en keizerin aanwezig waren. Bij het dorpje Rijnsaterswoude had op 1 van de 2 boten een ontploffing plaats en vatte de boot vlam. Het bleef bij lichte verwondingen, de meeste deelnemers konden uit de boot in het water springen en via de tweede boot de wal bereiken. Zowel de Nederlandse als Duitse pers maakten melding van het ongeval en men schreef o.a.: Mevrouw Von Pannwitz is de tweede vrouw van de overleden advocaat, dr. Walther von Pannwitz, die in zijn eerste huwelijk getrouwd was met de dochter van de uitgever van de Maagdenburger Courant, Hedwig Faber. Mevrouw Von Pannwitz, die in Rostock (Duitsland) geboren is, ging in haar prille jeugd naar Argentinië, waar de familie in de staat Buenos Aires een der grootste farms bezit. Zij heeft voorts een fraaie villa in het Grunewald bij Berlijn, die ingericht is als een museum. Vooral haar verzameling oud porselein vertegenwoordigt een grote waarde. In de zomer houdt mevrouw von Pannwitz zich meestal op in de omgeving van Haarlem op haar bezitting Hartekamp. Zij verkeert veel in vroegere Duitse hofkringen. Haar 19-jarige dochter Ursula werd reeds talloze malen beschouwd als de toekomstige verloofde van een van de zoons van de ex-kroonprins. Zowel prins Wilhelm als prins Louis Ferdinand worden genoemd als mededingers naar de hand van de schatrijke Duits-Argentijnse. Men zal zich hebben afgevraagd hoe het nu eigenlijk staat met de bewegingsvrijheid van de ex-keizer. Inderdaad zijn de heer van Doorn in zijn bewegingen enkele beperkingen opgelegd, doch men merkt hiervan naar buiten slechts weinig. Bij reizen binnen de grenzen van Nederland wordt tevoren de toestemming van het ministerie van Binnenlandse Zaken aangevraagd, welke echter steeds wordt toegestaan. Een telefonische aanvraag is hiervoor reeds voldoende. De reizen vinden steeds plaats in gezelschap van enige speciale met dit doel belaste rechercheurs.”
Wilhelm II bezocht in 1935 de internationale bloemententoonstelling Flora in Groenendaal, Heemstede
Uit tijdschrift: de Katholieke Illustratie, 1935. Links de heer Van der Schoot en achter hem en de ex-keizer mw. Catalina von Pannwitz-Roth
Wilhelm werd op de Flora in Groenendaal rondgeleid door bloembollenkweker A.C.van der Schoot Jr. (fotocollectie Huis Doorn)
Wilhelm II op het tentoonstellingsterrein van de Flora 1935 met links de heer A.C,van der Schoot en achter hen mw. Catalina von Pannwitz (fotocollectie Huis Doorn)
Wilhelm en gevolg passeren een van de paviljoens op de Flora 1935 (fotocollectie huis Doorn)
Wilhelm en zijn gevolg nemen afscheid op Groenendaal. Rechts van de keizer (met hoed) staat de heer A.C.van der Schoot (collectie Huis Doorn)
In zijn gepubliceerde memoires ‘Der Kaiser in Holland’ (1924-1941), waarvan zowel een Duitse als Nederlandse editie verschenen schrift vleugeladjudant Sigurd von Ilsemann enige malen over de wederzijdse bezoeken. Op 5 januari 1934 noteerde deze het volgende anekdotische verhaal: Mevrouw von Pannwitz , die verscheidene weken met haar dochter in Argentinië is geweest, bracht gisteren de avond met de majesteiten door en ontbeet vanmorgen vroeg met hen, voor Zijne Majesteit naar het bos ging. Bij deze gelegenheid zei zij misprijzend, dat Hitler had toegestaan dat in verband met de Olympische Spelen het stadion voor meer dan negentien miljoen mark verbouwd werd. Deze kritiek was voor Hermine voldoende aanleiding om tegenover de goede Panni een vreselijke scène te maken en haar met de scherpste verwijten te overladen. Panni was zo in haar wiek geschoten, dat zij mij na haar thuiskomst in Hartekamp opbelde waarbij zij haar verontwaardiging niet onder stoelen of banken stak. Hermine had haar in bijzijn van haar dochter en de beide prinsessen als een viswijf toegesnauwd en haar de meest ongelooflijke dingen naar het hoofd geslingerd. De keizer maakte zich zo kwaad over de uitlatingen dat hij wel een hartaanval had kunnen krijgen”
Wilhelm II in 1937 op bezoek bij de kwekerij van A.C.van der Schoot jr. in Hillegom. Achter de bloembollenkweker, de ex-keizer, Catalina von Pannwitz, prinses Hermine en majoor M.C. van Houten. (foto Huis Doorn)
De ex-keizer bezocht diverse malen de bloembollenkwekerij van Van der Schoot in Hillegom, veelal in aanwezigheid van Catalina von Pannwitz. Op bovenstaande foto neemt de heer A.C.van der Schoot in 1931 afscheid terwijl Wilhelm met zijn chauffeur al in de open mercedes zitten (Collectie huize Doorn)
Bezoek in augustus 1930 van Wilhelm II aan bloembollenkwekerij Van der Schoot in Hillegom. Voor de fotograaf poseren van links naar rechts o.a. prinses Ina Marie, prinses van Pruisen, Wilhelm II, A.C.van der Schoot, Wilhelms zoon Oskar en diens zonen Oskar Jr. en Wilhelm Karl. Voorts zien we Catalina von Pannwitz-Roth en helemaal rechts majoor Van Houten (collectie Huize Doorn)
Bezoek aan kwekerij Van der Schoot in Hillegom april 1935. In het midden zien we ex-keizer Wilhelm II en verder zijn zuster Margarete, rechts van hen kweker A.C.van der Schoot jr., en twee zonen van Oskar en Ina Marie. Links van de keizer zijn schoondochter Ina Marie en zijn zoon Oskar, Catalina von Pannwitz, majoor van Houten en enkele onbekende personen (collectie huize Doorn)
Wilhelm II op het bordes van de Hartekamp in Heemstede (fotocollectie huize Doorn)
Bezoek van keizer Wilhelm 11 aan Zandvoort, 5 mei 1937 (Uit: Ondernemers met lef. Zandvoort, 2015).
Ex-keizer Wilhelm aan de wandel op het strand van Zandvoort
(1) Toen Catalina von Pannwitz-Roth is in 1876 werd geboren liet haar vader Friedrich (Frederico) Roth (1850-1906) ongeveer 30.000 hectare grond in Argentinië haar na , naast een miljoenkapitaal geraamd op tussen de 60.000 en 80.000 goudmark. Februari 1909 is de Estancia San Frederico, circa 7.000 hectare in Pergamino, provincie Buenos Aires verkocht. Catalina von Pannwitz overleed op 20 mei 1959 in Zürich. Zij is bij haar man begraven in een monumentaal Jugendstil-graf op het Stahnsdorfer Friedhof nabij Potsdam.
Vooromslag boek van Dora Heinze, Das Schlosshotel im Grunewald; Geschichte eines Adelspalais.Be.Bra Verlag, Berlin-Brandenburg, 1997.
Heraldisch wapen Von Pannwitz, op vooromslag catalogus-boeken Sammlung von Pannwitz, 1925-1926.
Keizer Wilhelm 11 op de schimmel helemaal links, paard rijdend in Grunewald (uit boek Dora Heinze)
Het paleis Grunewald in de winter van 1919, residentie van de familie Von Pannwitz bij Berlijn, tegenwoordig een luxe hotel.
De elegante kleine ontvangstkamer in Adelspaleis Pannwitz, Grunewald
![De hal van Palais Pannwitz [nu Schlosshotel Grunewald] in de jaren 1910-1920](https://ilibrariana.files.wordpress.com/2013/06/scannen0040.jpg)
De hal van Palais Pannwitz [nu Schlosshotel Grunewald] in de jaren 1913-1920. Het grote huis kwam tot stand dankzij de aanwijzingen van Walther von Pannwitz. Het kassettenplafond, oorspronkelijk afkomstig uit Florence, is in opdracht van mw. von Pannwitz naar de Hartekamp in Heemstede overgeplaatst en daar nog aanwezig.
Het Palais Pannwitz is in 1919 door het echtpaar verlaten en heeft vervolgens ongeveer 20 jaar vrijwel leeg gestaan.
SOFITEL SCHLOSSHOTEL Berlin, voorheen Stadspaleis Pannwitz, Brahmsstrasse
Nog een foto van het huidige slothotel Grünewald, vh. stadspaleis Pannwitz
De hal van Grunewald in tegenwoordige staat
Het huidige slothotel Grunewald bij Berlijn, dat 43 kamers telt
Vm. Palais Pannwitz, tegenwoordig Schlosshotel: salon restaurant, in de jaren 90 opnieuw gedecoreerd door Kaek Lagerfeld (Pinterest).
Catalina Roth en echtgenoot dr. Walther von Pannwitz, getrouwd in 1908. Walther von Pannwitz, uit een oud adellijk geslacht, was een prominent advocaat (o.a. van de keizer) en kunstverzamelaar. Hij overleed 8 november 1920 in Buenos Aires.
Geslachtswapen adellijke familie von Pannwitz (Wikipedia)
Een jonge Ursula von Pannwitz in Berlijn. Op later leeftijd zei ze in een Berlijnse krant als klein kind geen goede herinneringen te bewaren aan de bezoeken van de keizer in Grunewald. Na een handje te hebben gegeven moest ze naar haar kamer en de keizer nam ook nooit chocolade voor haar mee.
![Portretfoto van op de Hartekamp gemaakte foto van mw. Catalina [Käthe] von Pannwitz](https://ilibrariana.files.wordpress.com/2013/06/scannen0038.jpg)
Portretfoto van op de Hartekamp gemaakte foto van mw. Catalina [Käthe] von Pannwitz. De befaamde landschapsarchitect Leonard Springer schreef over haar in 1935 in tijdschrift ‘het Landhuis’: “De Hartekamp met z’n rijk historisch verleden wordt door de Wed. C.von Pannwitz op de meest voortreffelijke wijze onderhouden.”
Graf van het echtpaar Walter Sigismund Emil Adolf von Pannwitz (1856-1920) en echtgenote Caralina Roth (ov. 20 mei 1959) op het Stahnsdorfer Friedhof in Berlijn, Duitsland
Bovendeel graf Von Pannwitz-Roth in Berlijn
Walter Sigismund Emil Adolf von Pannwitz stamde uit een oud Schlesisch adellijk geslacht en is 4 mei 1856 in Mehlsack (Oost-Pruisen) geboren en op 8 november 1920 in Buenos Aires overleden Hij was een Duits advocaat, burgemeester (van de gemeente Kulmbach), kunstverzamelaar en mecenas; erelid van de Johanniterorde. Als advocaat heeft hij in München naam gemaakt bij grote strafprocessen.
Dr. Walter von Pannwitz
Al op jonge leeftijd is hij kunst gaan verzamelen en in 1905 heeft hij een rijke porseleincollectie laten veilen. In 1908 trouwde hij (voor de tweede maal) met Catalina Roth, wier familie omvangrijke landerijen in Argentinië bezat De liefhebberij voor kunst verbond hen en al voor hun huwelijk had Catalina een collectie antieke schilderijen verzameld. Door hun huwelijk zijn beide collecties bijeengebracht in een groot huis, ontworpen door German Bestelmeyer in Berlijn-Grunewald, in klassisitische stijl, ‘Palais Pannwitz’ genoemd en op een landgoed van meer dan 2 hectare. Sinds 1914 regelmatig bezocht door keizer Wilhelm II. Tijdens WO11 bleef het pand bij de gevechten in en om Berlijn intact en na lange leegstand en restaurering is hier thans het Schlosshotel Grunewald in gevestigd.
Literatuur:
Dora Heinze. Das Schlosshotel im Grunewald. Geschichte eines Adelspalais. Berlin, Be Bra Verlag, 1997.
Annejet van der Zijl. Bernhard een verborgen geschiedenis. Amsterdam, Querido, 2010.
Tussen 1938 en 1941 bezocht rijksmaarschalk Hermann Goering twee keer de Hartekamp als ‘kunstverzamelaar’. Voor 375.000 euro kocht hij van mw. Catalina von Pannwitz 6 schilderijen waaronder 1 aan Rembrandt toegeschreven doek. Tevens zorgde hij voor een vrijgeleide van mw. Von Pannwitz naar Zwitserland en de Hartekamp zou ongemoeid worden gelaten. Hieraan hebben de nazi’s zich gehouden. Tijdens WO11 hing op de Hartekamp de Argentijnse vlag. Mw. von Pannwitz-Roth bezat zowel de Duitse als Argentijnse nationaliteit. Veel van Goerings’ kunstschatten waren opgeslagen in zijn residentie Carin Hall niet ver van Berlijn. Bovenstaand een foto van de bibliotheek in 1945.
ILLUSTRATIES:
Plattegrond van de Hartekamp uit 1708, door landmeter Maurits van Walraven in opdracht van Johan Hinlopen. (NHA)
Vooraanzicht van de Hartekamp door Hendrik Tavenier, 1773 (NHA).
Duinen nabij hofstede de Hartekamp. Tekening door Gerard van Rossum (1698-1772) (N.H.A.)
Oostkant ofwel achterzijde van de Hartekamp; tekening door Arnoldus Eymer, circa 1840
Interieurfoto van de voorsalon ofwel ‘Gouden salon’ op de Hartekamp
Voorsalon met inkijk in de hal van de Hartekamp, Heemstede
De achtersalon van de Hartekamp omstreeks 1935 met een cassetenplafond dat afkomstig was van een paleisje in Florence.
Ansichtkaart van achtersalon van de Hartekamp, Heemstede
Nog een foto van achtersalon ofwel balzaal met het Florentijnse kassettenplafond, de Hartekamp Heemstede
De antieke arreslee die in de vestibule van de Hartekamp stond
De porseleincollectie in het uitstek van de Hartekamp met twee ‘witjes’.
Bibliotheek in de Hartekamp, Heemstede
Tentoonstelling collectie mw. Cat. von Pannwitz van de Hartekamp/Heemstede in het Rijksmuseum Amsterdam, 1947
Tentoonstelling met o.a. wandtapijten uit de collectie van mevrouw Catalina von Pannwitz, de Hartekamp Heemstede , in het Rijksmuseum Amsterdam in 1947.
Hekwerk entree de Hartekamp
Overval op mw. C.von Pannwitz in Karlsbad (Leeuwarder Courant, 10 augustus 1935)
Zocher-oranjerie van de Hartekamp, begin 19eeuw, o.a. in 1921 verbouwd.
Zonnewijzer op de Hartekamp Heemstede
Pergola in de ruin van de Hartekamp, 1909, afkomstig uit de achtertuin van een Amsterdams grachtenpand
Tuinhuis ofwel prieel in het voormalig rosarium op landgoed de Hartekamp, afkomstig uit de tuin van een grachtenpand aan de Keizersgracht in Amsterdam.
Sculptuur van een hert op de Hartekamp Heemstede
De in opdracht van Catalina von Pannwitz aangelegde rotstuin op de Hartekamp (tekening Jan Bouwman uit ‘het merckwaerdigste meyn bekent’ deel 6)
Deel van Gouden Zaal in de Hartekamp Heemstede
Maarten Planting was meer dan 40 jaar in dienst van de Hartekamp eb vervulde diverse functies zoals van stoker en chauffeur. Hier staat hij in de bloemen- en groentenkas
Ex-keizer Wilhelm II bij zijn bezoek aan de Flora-Heemstede in 1935 met achter hem mevrouw Catalina von Pannwitz.
Keizer Wilhelm II wordt door burgemeester H.van Alphen in Zandvoort ontvangen
Klok tegen de zoldering in het bovenportaal van de hal in de Hartekamp (NHA).
De voormalige classicistische koepel op Hagenduin, overplaats van de Hartekamp die als gevolg van vandalisme verloren ging.
De huidige vandalismebestendige koepel op Hagenduin, getiteld ‘Mijmer en Focus’.
Buste van Linnaeus in de voortuin van de Hartekamp (Rijksdienst Cultureel Erfgoed)
Kunstsammlung Von Pannwitz in 2 banden. Band 1: Gemälde, Band 2 Skulptur und Kunstgewerbe. Von Max Friedländer und Otto von Falke. München, 1926 und 1925.
‘De boom van Jesse’ uit omgeving Geertgen van Sint Jans (vroeger toegeschreven aan J.J.Mostaert), 15e eeuw. Oorspronkelijk in Wittevrouwenklooster Haarlem. Was in bezit van mw. C.von Pannwitz, in 1956 geveild bij Rosenberg in New York en toen aangekocht door het Frans Hals Museum in Haarlem met steun van de Vereniging Rembrandt.
Portret van Erard de la Marck door Jan Corneliszoon Vermeyen (circa 1528/1530). Was in bezit van mw. Cat. von Pannwitz. Tegenwoordig in Rijksmuseum.
Door Rembrandt van Rijn in 1646 vervaardigd bijbels tafereel van Abraham en de engelen. Was sinds 1923 in bezit van mw. Von Pannwitz van de Hartekamp. Het doek verkocht zij na de Tweede Wereldoorlog, geveild in New York. Januari 2021 wordt het door een Amerikaanse particulier bij Sotheby’s geveild en wordt een opbrengst verwacht van 20 tot 30 miljoen dollar.
Rembrandt-paneel dat vanaf 1923 in de Hartekamp hing en na WOII in opdracht van mw. von Pannwitz in New York is geveild, even terug in Nederland (Rembrandthuis) en wordt januari 2021 wederom geveild, thans bij Sotheby’s. (Haarlems Dagblad, 18-11-2020)
Schilderij van Lucas van Leyden, uit bezit van mw. C.von Pannwitz, de Hartekamp, 1925
Maria met kind en paplepel; door Gerard David, 1520. Collectie Von Pannwitz, tegenwoordig in Musées des Beaux Arts Bruxelles.
Schilderij van Gerard David (1460-1523) uit collectie Von Pannwitz
In de collectie Von Pannwitz op de Hartekamp waren 2 schilderijen aanwezig die werden toegeschreven aan Rembrandt van Rijn. O.a. dit borstbeeld van een oudere man met baard en tulband. In 1940 aangekocht door rijksmaarschalk Hermann Goering van mw. Catalina von Pannwitz voor ƒ 110.000,-. Na de oorlog teruggekeerd in ons land en tegenwoordig nationaal bezit. Na nieuw onderzoek thans toegeschreven aan een leerling van Rembrandt.
Miniatuur uit Itialiaans boek circa 1500, Catalogus Friedländer 1926, nummer 72.
Schilderij van Hans von Kulmbach (1485-1523) De geboorte van Maria. In 1940 uit de collectie de Hartekamp aangekocht door Hermann Goering. Ba de Bevrijding teruggekeerd in Nederland en nu nationaal bezit.
Het doktersbezoek [‘Liebeskranke’] van Jan Steen uit het bezit van Catalina von Pannwitz
Bierbrouwer uit Haarlem Andries Stilte, hier als Kloveniers-schutter afgebeeld. Hij was eigenaar van de buitenplaats ‘Duin en Vaart’ in Heemstede. Geschilderd portret door Johannes Cornelisz. Verspronck in 1640. Was eigendom van mevrouw Catalina von Pannwitz (Hartekamp). Thans in bezit van de National Gallery of Art in Washington.
Portret van een gentleman; door Rosalla Carriera. Pastel was in bezit van mw.von Pannwitz. Geveild bij Rosenberg & Stiebel, New York
16e eeuws wandtapijt uit collectie Catalina von Pannwitz, de Hartekamp
Schilderij van Albert Cuyp, uit bezit Catalina von Pannwitz, de Hartekamp
Dubbelpaneel door de Meester van Frankfurt (1460-circa 1520 Brugge). Links Sinte Catharina en rechts St. Barbara. Was in bezit van mw.von Pannwitz, in 1940 aangekocht door Hermann Goering, tegenwoordig in museum Mauritshuis Den Haag
Gerard David: de geboorte. Was in bezit van mw.von Pannwitz, na veiling bij Rosenburg en Stiebel, in het Cleveland Art Museum
Meister von Messkirch (16e eeuw, Bodensee): de heilige Wernher. Wasa in bezit van Catalina von Pannwitz, in 1940 gekocht door Hermann Goering, tegenwoordig in museum het Mauritshuis, Den Haag.
Dirck Jacobszoon: bankier Pompeius Occo uit Augsburg (1483-1537), bankier als vertegenwoordiger van Fugger. Vroeger in bezit van Catalina von Pannwitz, thans in het Rijksmuseum. Gedateerd circa 1531.
Portret van een zittende vrouw, circa 1648-1650 geschilderd door Frans Hals. Vermoedelijk Genoveva Maria Vernatti (geboren te Rotterdam in 1622, datum van overlijden onbekend). Het schilderij is in bezit geweest van de graaf van Gainsborough, Engeland, vervolgens van Carl von Hollitscher, Berlijn, ten slotte aangekocht door Walther von Pannwitz.In bezit van Catalina von Pannwitz op de Hartekamp en verhuisde met haar enige dochter naar Salisbury.
In ‘Die Hauptsammlung von Pannwitz’ Band 1 Gemälde, schrijft Max J.Friedländer: ‘ Frans Hals. Geb. 1580 oder 1581 in Mecheln, gest. 1666 in Haarlem. 31 Bildnis einer Frau. Die Frau, in mitteren Jahren sitzt, etwas nach links gewendet, mit dem Blick auf der Beschauer gerichtet. Sie hält mit den gefaltenen Händen einer Fächer, Grauer Grund. Eichenholz – 35: 29 cm. Sammlung Earl of Gainsborough (England). Sammlung v. Hollitscher, Berlin (Katalog dieser Sammlung Nr. 41). Nach einer Zettel auf die Rückseite heisst die Dargestellte Maria Vernatti undgehöurt zi einer holländischen Familie, die im 17. Jahrhundert nach England einwanderte. Dem Stil nach um 1645 entstanden. Valentiner, Klassiker d. Kunst (1921), S.201 (Bode-Binder Nr. 236).
Meissen beeldje uit bezit von Pannwitz , Meissenporselein door Johann Fröhlich uit 1741; tegenwoordig in het British Museum London
Franse boekband uit circa 1200 The Crucificxtion. Was in bezit van mw.von Pannwitz, door haar geveild bij Rosenberg& Stiebel, New York
Bij een van de talrijke bezoeken van keizer Wilhelm II aan mevrouw Von Pannwitz op de Hartekamp In Heemstede
Aankomst van de keizer in zijn Mercedes en met gevolg op de Hartekamp in 1935
Verwelkoming van de keizer op de Hartekamp door mevrouw Von Pannwitz en dochter Ursula
Mevrouw Von Pannwitz begroet de keizer op de Hartekamp
Mevrouw Von Pannwitz (op de rug gezien) en Wilhelm II aan de voorzijde van de Hartekamp. Rechts kijkt haar secretaris de heer Hartsuyker toe.
Ex-keizer Wilhelm met vrienden en familie op de Hartekamp. Links van hem mevrouw Von Pannwitz en rechts zijn echtgenote prinses Hermine van Pruisen
Van de ex-keizer is bekend dat hij 103 maal de Hartekamp bezocht. Iedere 25ste keer werd groots gevierd met een ereboog en diner.
Een herinnering met foto van de Hartekamp aan het 50ste bezoek van de keizer aan de Hartekamp op 30 december 1931 (foto collectie Huis Doorn)
Boekenlegger met portretten van keizer Wilhelm II, koning van Pruisen en zijn vorstelijke voorouders
Ex-keizer Wilhelm II op landgoed de Hartekamp. V.l.n.r. mw. Von Pannwitz. Wilhelm II, baron von der Heydt en prinses Hermine (foto Elsevier, 2 augustus 1935)
Catalina von Pannwitz en Wilhelm II voor de Hartekamp (fotocollectie P.J.Bussen)
De ex-keizer op theevisite bij mw. Catalina von Pannwitz en haar dochter Ursula (fotocollectie P.J.Bussen)
De ereboog voor de Hartekamp ter ere van het 75ste bezoek van Wilhelm II
Foto genomen bij het 75ste bezoek in 1935 van de Duitse keizer aan de Hartekamp In het midden mw. Von Pannwitz die een bos bloemen heeft ontvangen en helemaal rechts dochter Ursula. Op de trap met bontjas staat prinses Hermine. (foto A.Peperkamp, collectie Huis Doorn). Het 50ste bezoek had plaats in 1931 en het honderdste in 1939
Een ereboog bij gelegenheid van het 100ste bezoek van de keizer aan de Hartekamp op 7 juni 1939; het 50ste bezoek heeft in 1931 plaatsgehad.
Uit: De Tijd van 8 juni 1939, het honderdste bezoek van de keizer aan de Hartekamp
Goering bracht in juni 1940 een bezoek aan de de in beslag genomen Fokkerfabrieken. Bij die gelegenheid bezocht hij ook mevrouw Pannwitz op de Hartekamp.
Mevrouw von Pannwitz had gemiddeld ongeveer 20 personeelsleden in dienst, ongeveer de helft Duitsers en andere helft Nederlanders. De chefkok was geen Duitser zoals soms gedacht maar kwam uit Heemstede en woonde in de Prinsenlaan
De villa ‘Long Crumples’ in Swaines Hill (Kampshire) waar mw. Catalina von Pannwitz op 30 mei 1959 is overleden, waarna zij in het familiegraf op het Stahnsdorfer Kerkhof in Berlijn is begraven.
=======================================================================
In 1952 staat de Hartekamp te koop en zijn de kunstschatten uit het huis gehaald, geveild ten ten dele ook naar dochter Ursula in Engeland. De Broeders Penitenten uit Boekel kochten het landgoed op 26 april 1952 voor ongeveer 330.000 gulden.
Aankoop in 1952 van de Hartekamp geschiedde door de Broeders Penitent van Boekel, de zestiende verkooptransactie sinds 1662. Op de Hartekamp is vervolgens een inrichting voor zwakzinnige jongens gevestigd.
Voorzijde veilingprospectus de Hartekamp, februari 1952
Beknopte beschrijving van roemrijke historie van de Hartekamp in veilingprospectus 1952. Het landgoed werd voor een schamele 300.000 gulden aangekocht door de Broeders Penitenten uit het Brabantse Boekel.
Het (niet meer bestaand) hertenverblijf op de Hartekamp op een foto uit 1901
Achterzijde van prospectus met achtergevel van de Hartekamp
De Hartekamp getekend door Chris Schut, 1990
Deel folder van Huis Doorn, tegenwoordig museum
Voorzijde van folder fototentoonstelling gewijd aan keizer Wilhelm II in Huis Marseille (2002)
Ursula von Pannwitz met haar Duitse herder bij een prieel op de Hartekamp
Mevrouw von Pannwitz (rechts) met Ursula en hond bij de vijver van de Hartekamp, 1928
![Een jonge Ursula von Pannwitz peddelend op de vijver van de Hartekamp [uit ansichtkaartenserie: De Hartekamp; die Kunstsammlung von Pannwitz]](https://ilibrariana.files.wordpress.com/2013/06/scannen00031.jpg)
Ursula von Pannwitz peddelend op de vijver van de Hartekamp [uit ansichtkaartenserie: De Hartekamp; die Kunstsammlung von Pannwitz]
Ursula von Pannwitz bij de bosvijver op de Hartekamp met haar lievelingshond Wastel
Een huwelijk dat geen doorgang vond. Bericht uit o.a. Maas- en Scheldebode, 13-3-1929
Het huwelijk van Ursula von Pannwitz met John Buxton Pelham, graaf van Chichester die werkzaam was als persattaché bij de Britse legatie, op 27 maart 1940. Een dag eerder had het burgerlijk huwelijk in het raadhuis van Heemstede plaatsgehad. De foto werd genomen na de inzegening in de Hervormde kerk van Bennebroek. Bij haar huwelijk ontving Ursula de titel ‘gravin van Chichester’. Zijn verhuisde aanvankelijk naar ‘Little Dunford Manor’ in Salisbury, Wiltshire. Na haar tweede huwelijk 8 mei 1957 werd haar naam Henderson. Eerder is Ursula in 1929 verloofd geweest met prins Wilhelm die als kroonpretendent van de Duitse keizerlijke familie werd beschouwd.
Artikel uit Panorama Stad Amsterdam.
Uit: Haarlem’s Dagblad van 27 maart 1940
Ursula von Pannwitz tijdens de presentatie van een boek over de Hartekamp in 1982, geflankeerd door links burgemeester Van den Bosch (Heemstede) en rechts burgemeester De Wit (Bennebroek). Na het overlijden van haar man in 1944 is Ursula von Pannwitz in 1957 hertrouwd met Ralph Gunning Henderson en van hem gescheiden in 1971. Zij is in 1989 overleden.
Ursula, gravin van Chichester, in 1982 geflankeerd door de 4 auteurs van een historisch boek over de Hartekamp. V.l.n.r.: Lucia Albers, Hans Krol, Arie Kramer en Irene van Thiel-Strroman
Sch
Schrijven de dato 28 november 1982 van Ursula Chichester vanuit het Amstel Hotel na haar bezoek aan de Hartekamp
Vervolg brief van Ursula Chichester, 28-11-1982
Recente foto van vooraanzicht van de Hartekamp in Heemstede
Het graf van John Buxtom Pelham, 8e graaf van Chichester in Stanmer. Hij was gehuwd met Ursula von Pannwitz en overleed op 31-jarige leeftijd in 1944 bij een auto-ongeluk. Op dat moment was hij in dienst van de ‘Scots Guards’ in de rang van kapitein.
Tot 1987 woonde Ursula (Henderson) von Pannwitz in Reddish House Manor, in de plaats Broad Chalke, Wiltshire. Zij verhuisde toen naar Bishopstone waar zij in 1989 is overleden.
John Nicholas Pelham, 9e graaf van Chichester, zoon van Ursula Pelham-von Pannwitz, geboren 14 april 1944. Woonachtig in Salisbury, Wiltshire
Little Durnford Manor House in Wiltshire is eind 17e eeuw gebouwd en residentie van de 9e graaf van Chichester
De Engelse schrijver Robert Hichens woonde in Zwitserland en was een huisvriend. Op onderstaande foto de letterkundige met links Gina en rechts John, de twee kinderen van Ursula Pelham-von Pannwitz, kleinkinderen van Catalina von Pannwitz die na 1940 vaak in Zürich vertoefde.
Georgiana Jocelyn Pelham, geboren 7 juni 1942 en enige dochter van Ursula Pelham-von Pannwitz. Zij woont in Argentinië als erfgename van haar (groot)moeder waar de estancia Catalina nog herinnert aan Catalina von Pannwitz. In 2007 deed zij een verzoek tot restitutie bij de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) voor 6 schilderijen in bezit van resp. het Instituut Collectie Nederland (Rijswijk), het Bonnefantenmuseum in Maastricht en Mauritshuis te Den Haag en in 1940 door Hermann Göring vanuit de Hartekamp aangekocht. Dit verzoek is door de restitutiecommissie (terecht) afgewezen, mede omdat haar grootmoeder na WOII zowel mondeling als schriftelijk heeft verklaard voldoende te zijn schadeloos gesteld voor de verkochte werken. Zij had hiervoor via handelsbank De Bary en haar secretaris Hartsuyker in contanten 390.000 gulden ontvangen, een voor die tijd als hoog beschouwd bedrag. Bovendien bleek later dat het doek ‘Man met baard en tulband’ niet van Rembrandt is, maar van een navolger.
Een jeugdige Lady Eliza Pelham, kleindochter van Ursula von Pannwitz, temidden van een vriendin en vriend (2001)
Lady Eliza Pelham is als enige kind van John Nicholas Pelham in 1983 geboren. Kleindochter van Ursula von Pannwitz. Haar huwelijk op 25 juni 2011 in de kathedraal van Salisbury met doctor Douglas de Jager, afkomstig uit Zuid-Afrika, baarde in Engeland veel opzien. (foto Dominic O’Neill)
Catalina Roth, achterkleindochter van Catalina von Pannwitz-Roth trouwde in 2011 (foto los Tiempos)
Bijlage 1 schrijven van Ursula von Pannwitz
Brief van Ursula Chicester-von Pannwitz, gravin van Chichester de dato 25-3-1982
Vervolg brief Ursula Chichester-von Pannwitz
Bijlage 2: schrijven van John Pelham, the earl of Chicester
Brief van the Earl of Chichester Lord John Pelham vanuit Salisbury (Wiltshire), 14 oktober 1994.
De Hartekamp op een tekening van Hendrik Tavenier uit 1173. Was o.a. in bezit van familie Van Lennep en kwam in 2005 via kunsthandel E.J.Wisselingh & Co in bezit van de atlas van het Noord-Hollands Archief
Baron Barthold van Verschuer (1809-1901), vanaf 1835 tot zijn overlijden in 1901 eigenaar van de Hartekamp
Portret van Linnaeus in Laplands kostuum uit 1746 dat tot de boedelveiling in 1900 in de Hartekamp aanwezig was. Uiteindelijk door de heer H.Hollander geschonken aan Artis Natura Magister, waar het zich in de Artisbibliotheek bevindt.
Beeld dat zich in de periode Van Verschuer Brants tot 1900 in de hal van de Hartekamp bevond. In de periode van mw. von Pannwitz is hier een antieke arrenslee geplaatst.
Beeld van David die een steen slingert naar Goliath. Sculptuur van Pietro Magni (1817-1871) uit 1851. In 1901 door de weduwe Van Verschuer-Brants gelegateerd aan de Staat der Nederland en zich momenteel bevinden in het Rijksmuseum.
P.S. Over verblijf van keizer Wilhelm II in Nederland, zie ook volgende scriptie op het internet:
In 1952 stond de Hartekamp te koop en het jaar daarop zijn de Broeders Peniten uit Boekel een inrichting voor zwakzinnige jongens begonnen. Aanvankelijk in het hoofdpand, waarna door de Daniël de Brouwerstichting diverse paviljoens op het Hartekamp-terrein zijn gebouwd voor de pupillen. In 1978 zijn verder o.a. een zwembad en sportzaal tot stand gekomen.
In Spiegelzaal de Hartekamp, circa 1960
Interieurfoto Gouden Zaal de Hartekamp, circa 1960
Op 12 september 1971 vond de officiële opening plaats van het monumentale nieuwbouwproject van de Hartekamp door prinses Margriet.
Prinses Juliana wordt in september 1988 begroet nabij het Concertgebouw in Haarlem als eregast op het congres ‘Misverstanden over medemensen, georganiseerd bij gelegenheid van het 35-jarig bestaan van instituut de Hartekamp. Tweede van links toenmalig directeur van de Hartekamp en Harteheem drs. Ton Krol. Rechts van hem professor Gery van Veldhuizen, toenmalig voorzitter van de Nationale Ziekenhuis Raad en links een van de medewerkster van de Hartekamp.
De historische orangerie van de Hartekamp die voor allerlei activiteiten wordt gebruikt en – evenals het hoofdgebouw – intussen in de oorspronkelijke okergele kleur is geverfd.
In het Haarlems Dagblad van 7 september 2015 kondigde de directie van de Hartekamp Groep in Heemstede aan om het monumentale hoofdgebpuw te verkopen
Pagina uit: P.J.Bussen. De laatste keizer woonde in Nederland. 2013.
Boekenlegger uitgegeven bij gelegenheid van uitgave boek van Sigurd von Ilsemann: DerKaiser in Nederland.
Bijlage: column van Jaap Holwerda, uit: De Nieuwsbode Heuvelrug
Wilhelm Imperator Rex; door Jaap Holwerda (1)
vervolg column
Vooromslag van boek over kasteel Amerongen: ‘Help, de Keizer komt!’ door Ronald Kousbroek. 2018.
Librariana 
P.T.
moc bych prosil o životní údaje Wolfa von Pannwitz * 22.5.1934 Wratislav a jeho familie.
Děkuje Z. Kolařík, Česko