XYLOTHEKEN IN NEDERLAND EN HET BUITENLAND / houten kunstobjecten in boekvorm

                XYLOTHEKEN IN BINNEN- EN BUITENLAND

Onder xylotheken [xylon is Grieks voor hout en thèke (bewaar)plaats] verstaan we een houtverzameling (houtmonsterverzameling) van verschillende boomsoorten. Te vergelijken met herbaria voor planten, waarvan al in de Middeleeuwen collecties zijn aangelegd. Het gaat om van schors gesneden kistjes met bijzondere inhoud. In gesloten vorm lijken de kistjes op boeken, vandaar dat ook gesproken wordt van boomboeken. Eind 18^e eeuw, bij een hernieuwde interesse voor de natuur, is dit soort boombibliotheken vooral in Duitsland – daar destijds aangeduid met ‘Holz-Cabinet’ (1) – in zwang geraakt in de periode van 1778 tot omstreeks 1815. Verzamelingen van houtachtige gewassen bijeengebracht in een kistje dat de vorm van een boek heeft, met andere woorden een houten boekband. De afmetingen zijn veelal 21,5 x 17,5 x 4,5 centimeter. Het doosje of kistje is gemaakt van de betreffende houtsoort en beplakt met schors en takjes voorzien van nummer en staat. Wanneer men het ‘boek’ openslaat vinden we veelal op de linkerzijde een beschrijving van de soort en aan de rechterzijde zijn allerlei onderdelen van de soort ondergebracht zoals een kiemplant, wortel, blad, bloem, vrucht en zaad, het hout in lengte en dwarsdoorsnede, een blokje houtskool.  Omstreeks 1800 een populair studieobject voor sommige hogescholen en universiteiten, en voor kapitaalkrachtige, vaak adellijke, personen een statussymbool.

Boomboeken aanwezig in de universiteitscollectie Alnarp in Zweden

(1) In de ‘Deutsche Encyclopädie’ van 1790 worden de particuliere houtcollecties genoemd van Johann Heinrich Linck (1670), een apotheker in Leipzig met uiteindelijk 810 boomsoorten, de Nederlandse apotheker-verzamelaar Albertus Seba in Amsterdam (1710), van Hitzell in Koblenz en van een verzameling bijeengebracht door Christian Clodius in Zwickau (1729) ten behoeve van het curiositeitenkabinet van keurvorst August II van Polen in Dresden.  Het ging daarbij slechts zeer ten dele over xylotheken in de vorm van boekbanden.

Ets van het kabinet van naturalia en curiositeiten van de 17e eeuwse Deense geleerde en verzamelaar Olaus Worm

Handgekleurde gravure van Albertus Seba (1665-1736) door Arnold Houbraken uit 1731. Seba was een van de eerste geleerden in ons land die houtsoorten verzamelde.

In Nederland zijn nog drie historische xylotheken te vinden, vervaardigd door de (gepensioneerde) Duitse plantkundige en bosbouwer Alexander Schlümbach (1772-1835). Als ‘uitvinder’ van het fenomeen  xylotheek wordt Carl Schildbach (1730-1816)  beschouwd, die vanaf 1778 aan een gigantische collectie in Kassel werkte, welke uiteindelijk 546 delen omvatte. De meest volledige xylotheek in Nederland is afkomstig van de hogeschool van Franeker. Universiteitsstad Franeker kreeg deze verzameling in 1809 geschonken van koning Lodewijk Napoleon, die regent was van de Friese onderwijsinstelling.

Enkele delen uit de ‘bomenbibliotheek’ van Frankeker (foto Onno Meeter)

Lodewijk Napoleon verliet in 1810 ons land, maar toch is de xylotheek in uiteindelijk drie porties per postkoets vanuit Neurenberg in Frankeker aangekomen, ondanks het feit dat intussen was besloten de universiteit te sluiten. De zendingen zijn gearriveerd op 24 mei 1809, april 1810 en 11 juli 1811, maar een nog beloofde nazending is niet meer ontvangen. De beschrijvingen van de boomsoorten zijn in het Gotisch-Duits. De boombibliotheek bleef aanvankelijk vanwege de voorgenomen sluiting in kratten opgeslagen. Na de definitieve sluiting van de universiteit in 1811 is de xylotheek van 1844 tot 1902 in Leeuwarden bewaard door het Friesch Genootschap, en deze kreeg vervolgens een plaats in de oudheidkamer van het Franker stadhuis. Uiteindelijk is de xylotheek in 1941 terecht gekomen in het Coopmanshûs, tegenwoordig museum Martena geheten. De houten boeken zijn opgesteld in een geacclimatiseerde glazen vitrine. De collectie omvat 158 banden en is in 1997-1998 gerestaureerd. In 1980 verscheen een catalogus en in 1997 is een speciaal boekje over de xylotheek uitgegeven. Verder zijn drie delen terecht gekomen in het universiteitsmuseum van Groningen.

Vitrine met boomboeken in Franeker (foto CuBra)

Deel van de 18de eeuwse xylotheek in het Franeker Museum

Lodewijk Napoleon bood ook de universiteiten van Harderwijk en Leiden een xylotheek aan. Die van Leiden met 147 delen is in bruikleen gegeven aan kasteel Groeneveld in Baarn, waar zich bovendien een moderne Delftse xylotheek (1) bevindt. Vier boomboeken zijn opgenomen in de collectie van Museum Boerhaave in Leiden.

‘Lezen in de xylotheek’ Uit: Trouw, 17 oktober 2014

‘Boomboeken’ in kasteel Groeneveld in Baarn, opgesteld in vitrinekasten in de bibliotheek

Kasteel Groeneveld in Baarn bevat een xylotheek (bomenbibliotheek)

De xylotheek op kasteel Groeneveld in Baarn

De xylotheek van Schlümbach (circa 1790) is tijdens de normale openinguren van kasteel Groeneveld te bezoeken.

vier ‘kistjesboeken’ van Alexander Schlümbach in Museum Boerhaave Leiden

De boombibliotheek van de in 1811 gesloten hogeschool in Harderwijk met 146 delen, is oorspronkelijk in 2 zendingen aangekomen in 1809 en 1811. Na sluiting van de hogeschool bleef de xylotheek tot 1840 in Harderwijk om toen te verhuizen naar de zolder van het stadhuis in Deventer samen met het befaamde herbarium van de botanist professor Herman de Gorter, bij wie Linnaeus was gepromoveerd. Na enkele omzwervingen, heeft de collectie  in 1955 als bruikleen een plaats gekregen in Natuurmuseum (Twentse Welle) te Enschede.  In 1997 is deze verzameling schoongemaakt en hersteld door de firma Enkzicht, atelier voor meubel- en houtrestauratie in Barchem, ook verantwoordelijk voor de collectie in Baarn.

In het restauratieatelier van Enkzicht in Barchem

In het Veluws Museum van Oudheden te Harderwijk is één exemplaar van de Harderwijkse Schlümbachxylotheek bewaard. Dit deel, nummer 199 van de ‘Zwegwachholder’(Juniperus nana), werd in 1968 in bruikleen afgestaan.  Een vierde collectie van een andere maker heeft zich bevonden in hogeschoolstad Wageningen, maar die is helaas tijdens de Tweede Wereldoorlog toen Wageningen in de vuurlinie lag verloren gegaan. Volgens dr.H.J.Venema was deze xylotheek weliswaar van Duitse origine, maar zeker niet van Vom Schlümbach. De collectie was in het landbouwmuseum van Wageningen terecht gekomen via de heer H.M.J.F.Thijs, die begin 20e eeuw o.a. leraar is geweest aan de Land-, Tuin- en Bosbouwschool te Breda.

Xylotheek in museum Twentse Welle, Enschede

(1) Op 9 november 2006 verscheen bij de Althaea Pers uitgave nummer 94: ‘De Delftse Xylotheek’. Over deze Delftse Xylotheek schreef marginaal drukker Jos Swiers op de site van Cultureel Brabant CuBra  o.a. het volgende: ‘We vertrekken uit Den Haag met de toezegging dat we de echte Xylotheek in Delft zullen gaan bekijken. Daar gaat wel even wat tijd overheen. Het is 8 november 2007 als Ed Schilders en ik de weg naar Delft nemen om dit ongelooflijke huzarenstuk in ogenschouw te gaan nemen. We worden ten huize van Ben Lemmers ontvangen door hem en Edith Vasbinder van de Bomenwerkgroep van de KNVH afdeling regio Delft. Ben is meubelmaker en houtbewerker aan de TU van Delft en is de eigenlijke maker van de kast en de houten boeken. Edith is een van degenen die mee geholpen hebben met het verzamelen van de inhoud van de 50 houten boeken. Op de slaapkamer van Ben Lemmers staat de xylotheek. De van restanten hout gemaakte kast is gevuld met 5 rijen van elk tien houten boeken. Dit alles met een akelige precisie gemaakt. Ben heeft goed gekeken naar de oude xylotheken van Schümbach en heeft de zwakke punten verbeterd in zijn versie. Mits goed verzorgd kan deze xylotheek eeuwen mee. Het is werkelijk een staaltje meesterschap waarvoor in de eenentwintigste eeuw het geduld, de tijd en het doorzettingsvermogen ontbreekt. Behalve bij Ben Lemmers. Niet te vergeten met welk een inzet Ton Ruijs, Yvon Ruijs, Folkert Semplonius, Philip Tetteroo, Edith Vasbinder en ook Ben Lemmers gezocht hebben.’ Moderne xylotheken zijn recent eveneens vervaardigd in België, Duitsland en Italië.

Delen uit de xylotheek van de Hogeschool van Harderwijk (Enschede, Natuurmuseum)

De moderne Delftse xylotheek met Ben Lemmers (foto Cultureel Brabant CuBra)

De collectie houtsoorten in museum Naturalis Leiden heeft met 121.000 blokjes hout de grootste collectie van Nederland. Een groot deel is gedigitaliseerd, van belang voor het houtanatomisch onderzoek

een kist met houtmonsters

De xylotheek van kasteel Groeneveld in de voormalige linnenkamer

in 2017 had een tentoonstelling en explicatie plaats van boeken uit de boombibliotheek in het universiteitsmuseum van Groningen

voorbeeld van een boomboek in het universiteitsmuseum van Groningen

De Delftse Xylotheek (foto cubra.nl)

Het Houtkabinet in het Koninklijk Instituut voor de Tropen had de grootste collectie houtsoorten van tropisch hout. De collectie is in 2012 verhuisd naar Naturalis in Leiden. Achtergebleven doubletten uit de verzameling fungeren thans als decor

het houtkabinet van het KIT is tegenwoordig in gebruik als vergaderruimte.

deel van het houtkabinet/xylotheek in het Koninklijk Instituut voor de Tropen in Amsterdam

Michel Bakker uit Heemstede in de houtbibliotheek van het Koninklijk Instituut voor de Tropen (KIT) in Amsterdam, 24 maart 2022

Olga van der Klooster bekijkt de aanwezige houtsoorten in het KIT, 24 maart 2022

Duitsland als bakermat van xylotheken

Omstreeks 1815 is de interesse voor ‘Holzbibliotheken’ vrij abrupt gestopt zowel als statussymbool voor de adel alsook ten behoeve van universiteiten, te beschouwen als wetenschappelijk compendium. Een aantal ‘boeken’ ging verloren, maar toch is in verhouding veel bewaard gebleven en in de laatste decennia gerestaureerd. Bettina Vaupel schreef in een artikel over ‘Der Wald im Kasten’ betreffende de xylotheek van Carl von Hinterlang in kasteel Guttenberg: ‘Heute sind diese originellen Naturalienkabinette in Buchform, die Naturbetrachtung und Zeitgeschichte gleichermassen überliefern, von unschätzbarem Wert.’ (In: Monumente; Magazin für Denkmalkultur in Deutschland. Nr. 5, 2011, p. 16-18). Buiten Nederland bevinden zich de meeste xylotheken in het land van herkomst Duitsland, meer dan 20 in musea of universitaire collecties. Als zodanig zijn onder meer bekend de Hohenheimer, Ebersberger, Guttenberger en Regensburger ‘Holzbibliotheken’.  In 2012  was op de Documenta van Kassel een ‘Holzbibliothek’ van Carl Schildbach (1) te zien in het Ottoneum, het natuurhistorisch museum te Kassel. Deze omvat 530 houten kistjes van 44 boomsoorten en is tussen 1771 en 1799 tot stand gekomen. Tsarina Catharina II toonde belangstelling voor deze collectie die nochtans in Duitsland bleef. Bij gelegenheid van de Documenta heeft kunstenaar Mark Dion (1961) enkele nieuwe exemplaren toegevoegd zoals een ‘Holzbuch’ uit Kaapstad (Cinnamomum Camphorum) en een uit Kassel (Quercus Robur).

De xylotheek van Carl Schildbach in Ottoneum-museum, Kassel

De vitrinekasten voor de boomboeken in het Ottoneum zijn ontworpen door Mark Dion

Moderne replica’s naar Schildbach vervaardigd door Mark Dion (geboren in 1961 in New Bedford, USA) voor Documenta 2012 in Kassel.

In Alnarp (Zweden) bestaat een boombibliotheek met 217 delen die Alexander Schlümbach tussen 1805 en 1810 in Neurenberg maakte in samenwerking met Johann Goller. De universiteit van Alnarp ontving de collectie in 1952 van hovenier Per August Sandgren die de boomboeken in de jaren twintig in Duitsland had kunnen aankopen. Van Alexander Schlümbach worden 9 collecties bewaard in Duitsland, Hongarije, Nederland en Zweden.  In dit verband dienen nog enkele Duitsers te worden vermeld. Te weten Carl Aloys von Hinterlang en Candid Huber. De door eerstgenoemde vervaardigde xylotheken bevinden zich in de burcht Guttenberg (93 banden), in Hassmersheim-Neckarmühlbach, niet ver van Heilbronn (met 63 banden), sterrenwacht in klooster Kremsmünster (Oostenrijk) en de Strahov-kloosterbibliotheek in Praag (68 banden in 1 boekenkast samengebracht en waaraan door Von Hinterlang van 1804 tot 1825 werd gewerkt).

‘Holzbücher’ van Carl von Hinterlang on de burcht Guttenberg aan de Neckar.

De xylotheek in de Strahov kloosterbibliotheek, Praag, Tsjechië (Régine Fabri, 2009)

Van beroep was Von Hinterlang eigenlijk professor in de natuurkunde, botanie en hogere boswetenschap in Linz. Tot zijn illustere klanten behoorden koning Willem II van Pruisen en keizer Franz 1 van Oostenrijk voor diens ‘Naturalienkabinett’.

Het geboortehuis van houtbioloog pater Candid Huber (geg. in 1747) in Ebersberg, Oberbayern. Ban Huber zijn meer dan 1.000 ‘Holzbücher’ bewaard gebleven.

‘Holzbibliothek’ uit 1795 van benedictijn Candidus Huber , tegenwoordig in het natuurmuseum Regensburg

Deel van xylotheek in slot Hohenheim, uit een collectie van 189 banden, vervaardigd door Candid Huber

Enkele van de boeken uit de ‘Holzbibliothek’ van Hohenheim voor de foto in de natuur geplaatst

Candid(us) (Mathias) Huber was een Benedictijner monnik van het klooster Niederaltaich in Beieren. Hij werd vicaris van Ebersberg en vervaardigde een aanzienlijke houtbibliotheek, door hem ‘Buch der Natur’ genoemd. In het museum ‘Wald und Umwelt’ in geboorteplaats Ebersberg zijn bewaard gebleven werken van Huber tentoongesteld. Voorts zijn 132 werken van Huber te zien in de kloosterbibliotheek van Lilienfeld in Oostenrijk. Tevens worden nog ruim 100 door Huber vervaardigde delen bewaard in een museum te Regensburg en een vergelijkbaar aantal in de Universiteit van Passau. Verder 93 ‘boeken’ in het Kunstmuseum, Naturwissenschaftliche Sammlungen, te Winterthur, circa 150 in museum Thurgau (Frauenfeld, Zwitserland) alsmede een aantal in het Instituut  voor Houtonderzoek aan de Universiteit München en in het Stads- en Streekmuseum te Landshut.

Gabriele Ehmcke in de xylotheek van de Technische Universiteit München

Ten slotte nog eens 141 banden in de benedictijner kloosterbibliotheek van het Duitse Neresheim. Hieruit blijkt de enorme productiviteit van pater Huber. Ten slotte mag de naam van Johann Bartholomäus Bellermann (1756-1833) uit Erfurt niet ontbreken. In 1788 bood hij via abonnement een houtkabinet aan in massieve boekvormen. Uit archiefonderzoek blijkt dat hij uiteindelijk 110 afnemers had. Voor zover bekend resteren hedentendage twee (volledige) collecties van Bellerman: 1) in het Thüringer Landesmuseum te Rudolstadt en 2) het ‘Institut für Holzförschung’, Universiteit München. Een deel is te vinden in het Kunsthistorisch Museum  te Görlitz, welke instelling tevens over een oudere xylotheek beschikt van Christian Clodius, die omstreeks 1730 een ‘boombibliotheek’ opbouwde voor de kuurvorst van Dresden.

Lexicon van Joh. Christian Clodius uit 1730

Xylotheek in het kunsthistorisch museum van Görlitz

Deel van 1 van de 2 18e eeuwse houtbibliotheken met respectievelijk 60 en 80 houtboeken in het ‘Kulturhistorisches Museum’ te Görlitz, Duitsland

Uit: J.B.Bellermann. Abbildungen der vorzüglichen Holzarten, nebst deren Beschreibubng. Erfurt, 1788.

Een ‘Holzbuch’ aanwezig in kasteel in Bad Berleburg met een ‘Holzbibliothek’ van in totaal 80 delen.

Xylothek in Meininger Museen, Thüringen (Siegmund Arnold)

Bild aus Holzbibliothek Meininger Museen (Siegmund Arnold)

Oostenrijk

Mede dankzij de nog bestaande kloosters in Oostenrijk bevinden zich in dat land een tiental xylotheken in o.a. Graz (werk van Von Hinterlang e.a.), Lilienfeld, Schlierbach, Lambach (70 delen van Von Hinterlang en een collectie van Franz Josef Preisch uit 1783), en Stift Admont (alwaar overigens 90 banden uit de jaren 1801-1807 bij de brand van 1865 verloren gingen. De belangrijkste verzameling van Oostenrijkse boomsoorten (circa 1.500 stuks) bevindt zich tegenwoordig in het Museum für das förstliche Versuchswesen te Wenen.

‘Holzbücher’ in de kloosterbibliotheek van Lilienfeld, Oostenrijk (foto Harald Schmid)

Nog een afbeelding van de xylotheek in bibliotheek van abdij Lilienfeld, vervaardigd door Candid Huber

restant van de FLORA-houtbibliotheek in het klooster van Admont

Overige landen

In Zwitserland bevindt zich een xylotheek in het Kunstmuseum te Winterthur en een in museum Frauenfeld met werk van Candid Huber.

13 van de 135 banden vervaardigd door pater Candidus Huber, tegenwoordig in museum Frauenfeld (foto P.Armand Kraml)

Vitrine met ‘houtboeken’ van pater Candid Huber in het natuurmuseum Thurgau te Frauenfeld

Vitrine met houtbibliotheek in natuurmuseum Thurgau, Frauenfeld, Zwitserland

In Hongarije zijn 76 banden bijeengebracht in een museum te Budapest. In Polen 110 banden van de Pool Kozlowski in het bisdommuseum van Sanomierz en 17 banden, vermoedelijk van Von Hinterlang, in het Bos-museum in Goluchów.

3 van de 17 houten banden in het museum van Gulochów, toegeschreven aan Von Hinterlang

In Tsjechië 68 banden van Von Hinterlang in Strahov, Praag; circa 80 banden van Von Hinterlang oorspronkelijk uit Zlatá Koruna in een museum-bibliotheek in Hlubokó nad Vltavou en een kleiner aantal van dezelfde maker in het klooster van de Augustijnen te Brünn. In Slowenië bevat Ridodoslovni Muzej Slovenije in Ljubljana in totaal 108 banden.

‘Holzbücher’ ook aangeduid als dendrologische bibliotheek in de kloosterbibliotheek Strahov, Praag (foto Rachel Ropeik)

In Italië vinden we in de ‘Scuola Grande di San Rocco’ in Venetië een boombibliotheek van Francesco Pianta. Verder een kleine collectie van 56 banden in Vito di Cadore en liefst 550 stuks in het Museo Civica di Soria Naturale in Milaan. Verder dient de xylotheek van Florence genoemd te worden, tentoongesteld in het botanisch museum, inclusief voorbeelden uit Amerika, Azië en Afrika. Een moderne xylotheek van Raffaele Cormio bevindt zich in het Industrieel Museum van Milaan.

De houten boeken van Francesco Pianta in de Hogeschool van San Rocco, Venetië (foto Rebecca Snyder)

Zweden telt twee ‘Duitse’ verzamelingen van Schlümbach in Inarp (213 stuks) en 63 delen van Von Hinterlang in het Technisch Museum Stockholm. Nancy, Frankrijk, beschikt over zich een collectie in de Ecole Forestière. Na verspreiding in de vorige eeuw wordt sinds 2009 getracht de banden wederom bij elkaar te brengen. Tevens dient het houtmuseum in Revel (Haute-Garonne) te worden genoemd. Verder is een zeer grote xylotheek te zien in Dénia [xylotheek Manuel Soler met 3700 boomsoorten!] in Spanje. Verder zijn in Spanje 177 houtboeken’  door Imanol Artola bijeengebracht in Zegama.

Zaal met de xylotheek Mabuel Soler in Dénia, Spanje

Zowel kwalitatief als kwantitatief is van  belang de historische collectie van de medicinale tuin Sint Petersburg, Rusland, na 1823 verrijkt met de xylotheek van de botanische tuinen in Sint Petersburg, met in totaal meer dan 1.000 banden. Ook in Moskou bevindt zich een aanzienlijke houtbibliotheek in hert museum voor bosbouw.

Bericht uit: De Waarheid van 7 april 1966

In de Verenigde Staten is een collectie van 76 banden aanwezig in een museum te Greenwich, Connecticut. In Zuid-Afrika is een houtbibliotheek in Grahamstown en in India stelt het bosmuseum in Dehradun 136 stuks ten toon. Van de Japanse xylotheken zijn collecties bijeengebracht in het tijdvak Ero (1826) en tijdvak Mejri (1878). Die van Ero is voor Nederland interessant omdat deze zich tegenwoordig bevindt in het Nationaal Herbarium van Nederland in Leiden, bestaande uit 45 stuks en afkomstig van het eiland Hokkaido De verzameling werd geschonken aan verzamelaar Philipp Franz von Siebold (1799-1866) tijdens diens verblijf in Edo in 1826 door de Japanse geograaf en onderzoeker Mogami Tokunai. Von Siebold gaf tijdens zijn terugkeer in Leiden de collectie cadeau aan Carl Ludwig Blume, toenmalig directeur van het Rijksherbarium. Van een in 1878 vervaardigde xylotheek in Japan is een deel terecht gekomen in de botanische tuinen van Tokio en zijn verder exemplaren verspreid over het botanisch museum Dahlem-Berlijn, de botanische tuinen in Kew, Engeland, en een particuliere verzamelaar in de USA.

Band uit een Japanse xylotheek van Chikusai Kato, 1878. Peer (Pyrus communis)

Moderne collecties van boomsoorten zijn in de 20^ste eeuw bijeengebracht  De grootste collectie bevinden zich vandaag de dag in de botanische tuinen van Leiden, in Madison (Wisconsin, USA), Smithsonian (Washington), Universiteit van Pernambuco in Recife (Brazilië), Bogor (Indonesië), Clayton South (Australië), Kew (Groot-Brittannië) en het koninklijk museum van Afrika in Tervuren, België.

Xylotheek in het Johann Heinrich von Thüneninstituut Hamburg (foto Natalie Hofbauer)

Belangstelling van ARD-televisie voor de moderne houtbibliotheek in het Thünen Instituut voor houtonderzoek te Hamburg

Xylotheek in Zegama, Spaans Baskenland, vervaardigd door Imanol Artola

Deel van moderne houtverzameling in Albany Museum, Grahamstown, Zuid-Afrika

(1) Carl Schildbach (1730-1817) geldt als de grondlegger van xylotheken. Hij werd in de Duitse deelstaat Saksen geboren en trad als dierenoppasser in dienst van landgraaf Friedrich II. In 1773 werd hij benoemd als hoofd van de menagerie onder Wilhelm IX. Tijdgenoot Joachim Heinrich Campe schreef over hem: ‘Dieser mir merkwürdiger Mann hat weder Erziehung, noch gelehrte Kenntnisse von irgendeiner Art gehabt, und doch hat er sich in der Naturgeschichte und in der Naturlehre ganz durch eigenen Fleiss und ohne alle Hilfsmittel Kenntnisse und Geschicklichkeit zu erwerben gewusst, welche einem Gelehrten Ehre machen würde. Er ist dabei ein geborener Künstler, ohne soviel ich weiss – eine Kunst von andern gelernt oder berufmässig betrieben zu haben. Alles, was seine lebhafte Einbildungskraft ihm vormalt, das weiss er auch auf irgend eine Art künstlich darzustellen.’

Titelblad van het boek ‘Beschreibung der Holz-Bibliothek’ door Carl Schildbach, 1788.

Over historische xylotheken is de afgelopen decennia veel literatuur gepubliceerd, meestal als bijdragen in tijdschriftvorm. Een bibliografie is te vinden via de Franse Wikipedia onder het lemma ‘xylothèque’.  Wat ons land betreft wordt verwezen naar de voortreffelijke Noord-Brabantse site van Ed Schilders e.a.: CuBra, en naar een digitale publicatie van Tjerk Miedema: ‘Langs Europa’s xylotheken’.  Zie verder: ‘Holzbibliotheken, auch Xylotheken genannt’, door Bernd-Ingo Friedrich.                    Hans Krol

Enkele delen uit ‘Die Holzbibliothek auf Burg Guttenberg’

De lariks uit de houtbibliotheek van Carl von Hinterlang

In de 13e eeuw is begonnen met de burcht Guttenberg, gelegen in het Neckardal

Interieur van museumzaal in kasteel Guttenberg, in Hassmersheim-Neckarmühlbach

Boeken uit de door collectie in kasteel Guttenberg

Afbeelding van een onbekende xylotheek (Lilienfeld?)

Kleine ‘Holzbibliothek’ in museum-oudheidkamer van Rohrdorf, Duitsland (foto Fortner)

Deel van de Schildbach Xylothèque in Museum voor Natuurlijke Historie in Kassel, Duitsland (foto David Gómez Fontanills)

Bericht over expositie van xylotheek Hohenheim in het Duits Historisch Museum in Berlijn

Collectie van Braziliaanse houtsoorten in boekvorm uit de eerste helft van de 19e eeuw, aanwezig in faculteitsbibliotheek botanie, Wenen, Oostenrijk

======================================================

 ANNEX:                  HOUTEN KUNSTOBJECTEN IN BOEKVORM

Geïnspireerd door Carl Schildbach vervaardigde kunstenares Marion Gülzow uit Hannover een uitgebreide ‘Künstlerscheinbibliothek’ van meer dan 300 banden in sigarenkistformaat.

Een ‘Künstlerbibliothek in Zigarrenkistenformat’ door Marion Gülzow, die 300 banden omvat

Voorbeeldboek van Marion Gülzow: ‘Wolfenbüttel’

Boeken van hout uit de bibliotheek van Ancona

De kunstenaar Ivan Illner heeft zich gespecialiseerd in boeken gemaakt van diverse houtsoorten. Hier een selectie van zijn werk in het Duitse kasteel Clemenswerth

Boeken met een omslag van hout worden gemaakt door de Amerikaanse beeldhouwster, schrijfster en fotografe Barbara Yates

‘Being Human’ van Barbara Yates bevat foto’s van mensen (aangekocht door openbare bibliotheek van Cincinnati, USA)

A library of the native wood, the hidden garden, Glasgow; door Alec Finlay, 2004.

In zijn bindatelier in La Farlède (niet ver van Toulon) heeft Alain Tarol zich gespecialiseerd in houten boekbanden.

Een selectie van houten boekbanden door de Fransman Alain Taral

Kunstzinnige boekband in hout van de Fransman Alain Taral en Belgische pater-binder Edgard Claes (in 2005 verworven door de Koninklijke Bibliotheek, Den Haag)

Mahoniehouten boek uit 1746 van Samuel Brillhart, New York (foto Jeff Peachley)

Houten boek met tekening door de Amerikaanse kunstenaar Jeff Peachley

Houten xylolibri in het atelier van Steffen Mertens in Neuhausen an der Spree

Houten boek vorm van Steffen Mertens

Houten boeken als kunstwerk door Monolo Valdés, USA

Zitbank in de vorm van een opengeslagen boek waarvan er 12 staan in de stad Istanbul, Turkije, o.a. aan Divan Yolu Caddesi. (foto Jeff Peachey)

Hans Krol bij een stand van houten boekvormen op de Frankfurter Buchmesse 2013

===================

‘Hout: net zoveel waard als goud, Naturalis in Leiden heeft de grootste houtbibliotheek”  , aldus luidt de kop van een artikel door Leonie Groen  inet Haarlems Dagblad van zaterdag 21 januari 2017, gebaseerd op een interview met de Leidse houtanatoom Pieter Baas. Enkele citaten daaruit: ‘Hout is sinds mensenheugenis van waarde geweest. Er is volgens de Leidse houtanatoom Pieter Baas altijd al met hout gesleept. “De farao’s  zaten op toontjes van Afrikaanse ebbenhout en gingen het graf in, als zij niet werden gemummificeerd, in een kist van cederhout uit Libanon of het Atlasgebergte.” In De Renaissance zijn mensen begonnen met het verzamelen van houtsoorten. Aanvankelijk vooral medicinale. Tegen zware misselijkheid bijvoorbeeld. Later werd alles verzameld. Een hele houtbibliotheek (ylotheek) hebben ze nu in Naturalis in Leiden. ’s Werelds grootste. Baas (72), die is opgegroeid in de Wieringermeer. heeft er tot zijn pensionering gewerkt. Hij is er nog dagelijks te vinden.

Pieter Baas temidden van zijn houtmonsters in Naturalis (NRC, 25-2-2016)

Herbariumdozen. 130.000 monsters liggen er opgeslagen in loodsen in Leiden en Zoeterwoude. De waarde is enorm, want het duurt eeuwen en het kost vele reizen en expedities om zo’n  collectie te vergaren. Bovendien is een deel van de bomen en struiken, in de houtbibliotheek te vinden, al verdwenen. De houtbibliotheek is zo groot geworden door het samenvoegen van kleinere collecties van diverse instituten in het hele land. In een van de collecties zaten houtmonsters in boekvorm. ie konden, net als boeken bewaard worden  in een boekenkast. ’s Werelds tweede grote houtbibliotheek te vinden  in de Amerikaanse stad Madison in Wisconsin. Hier liggen 110.000 monsters. (…) Geld voor meer onderzoek naar de braakliggende helft van de bibliotheek verwacht Baas niet snel. Het geld dat er is gaat naar het effect van de klimaatverandering op onze kostbare bomen, de longen van onze aarde. Dat onderzoek heeft Baas’ volledige support.’

Foto van het Forest Products Laboratory in Madison-Wisconsin, het grootste in de USA

Interieurfoto van de houtmonstersbibliotheek in Yale University

Annex: Boeken die nog bomen zijn; Chrstine Langerhorst en het houten bladerboek; door Kees Hendrikse (uit: Boekenpost, 8e jaargang, januari/februari 2000, pagina 37)

Boeken die nog bomen zijn (1)

Boeken die nog bomen zijn (slot)

Afbeelding ‘Boeken van hout ’90 op voorblad van ‘Boek & Band; tijdschrift voor boekencultuur’, maart 1990.

Boek: Historische houtverzamelingen – xylotheken. Boekbespreking door Tjerk Miedema