600 jaar Lourens Janzoon Coster Uit flyer van het Noord-Hollands Archief, 2023
Achter- en vooromslag van een bibliofiele uitgave ‘Laurens Janszoon Coster; feit en fictie’. met tekst door boekhistoricus Hannah Goedbloed, conservator oude boekerij & bijzondere collecties bij het Noord-Hollands Archief. In beperkte oplage uitgegeven door de Stichting Laurens Janszoon Coster en het NHA, 2023.
Gerrit van Heerstal (? – na 1750), naar een ontwerp van Romein de Hooghe beeld van Lourens Janszoon Coster. Prinsenhof-tuin. Materiaal: Bentheimersteen. Maat: 3.70 meter hoog, inclusief sokkel
Beeld van Coster bij de entree van de Janskerk hoofdvestiging van het Noord-Hollands Archief in Haarlem, afkomstig uit museum Enschedé. In 1768 vervaardigd door de Antwerpse beeldhouwer Alexander Franciscus Schobbens
Ex libris van C.J.Asselbergs met portretten van Laurens Janszoon Coster en Johannes Gutenberg (ir. Carolus Johannes Asselbergs 1904-1974 was o.a. van 1932 tot 1963 directeur van de suikerfabriek CSM-Wittouck)
In het Noord-Hollands Archief is een kleine maar zeer instructieve expositie ingericht gewijd aan de aanwezige ‘Costeriana’. Zes eeuwen nadat door een gemeentelijke commissie in 1822 1423 als meer waarschijnlijk jaar uitkoos voor de uitvinding van de boekdrukkunst in Haarlem. Voorbeelden van prototypografie, xylo-typografie [= letters gesneden in een houtblok, die vervolgens, evenals bij afbeeldingen, met inkt via een pers op papierzijn afgedrukt]. Deze zijn ongedateerd en bovendien niet gelokaliseerd, in het verleden door o a. Gerard Meerman, Abraham de Vries, Jacobus de Koning, en verscheidene telgen uit het drukkersgeslacht Enschedé toegeschreven aan ene Laurens Janszoon Coster (1), zijn tentoongesteld op de bovenverdieping in de voormalige Janskerk, Jansstraat 40, naast het Museum-Enschedé.
Transcript Keulse Kroniek tentoongesteld in Noord-Hollands Archief Haarlem.
Toelichting bij transcript Keulse Kroniek NHA
Beschrijving van de Keulsche Kroniek, door Jan Poortenaar, in: Çoster – niet Gutenberg’, 1947, pagina 148
De Keulsche Kroniek (Poortenaar), pagina 149
De Keulsche Kroniek (Jan Poortenaar), pagina 150.
Vanaf de 17de eeuw is Coster in Haarlem en Holland postuum geëerd als dé uitvinder van de boekdrukkunst, het zetten en drukken met losse letters, eerst van hout daarna koper of lood. De werkelijke uitvinder is nochtans tussen 1444 en 1454 Johannes Gutenberg (1400-1468) uit Straatsburg en vervolgens Mainz, die samenwerkte met Johann Fust en Peter Schöffer.
De Coster-mythe is ooit aangevangen aan met een bericht van een anonieme kroniekschrijver in de ‘Keulse Kroniek’ (‘DieCronica van der hilliger Stat van Coellen’) in augustus 1499, gedrukt als getuige Ulrich Zell vermeld, afkomstig uit Hanau die in Mainz had gewerkt in de drukkerij van Gutenberg, later met Fust en Schoeffer, om in 1464 als drukker bij Johan Koelhoff naar Keulen te verhuizen. Bericht wordt dat de boekdrukkunst weliswaar in 1440-1450 in Mainz is uitgevonden, maar aanvankelijk heeft men gedrukt naar naar “voorbeelden’ in de Nederlanden’ van Donaten die daar zelfs al vroeger zijn gedrukt, met vakmanschap en verbeterd in Mainz. [Haarlem wordt hierin niet genoemd!].
Opengeslagen blokboek van ‘Spieghel onser behoudenisse’ NHAToelichting bij ‘Spieghel onser behoudenisse’ NHABlokboeken, aldus genoemd omdat deze uit een blok hout zijn gesneden, zowel letters als illustraties, zijn vervaardigd tussen circa 1410 en 1440. Bekend zijn de Apocalyps, donaten, een ‘Abecedarium’ of ‘Horarium’. ‘Ars Moriendi’ en ‘Biblia Pauperum’. Laatsgenoemde armenbijbels waren destijds bedoeld voor de het onderricht aan armen door de lagere clerus en kloosterlingen, soms ook aangeschaft voor ontwikkelde leken die zich geen kostvaar handschrift konden permitteren. Bovenstaand twee pagina’s , blad 15 en blad 16 van een Hollandse armenbijbel van circa 1430 in het Latijn, Dit zeer zeldzame werk van hoge kwaliteit – vergelijkbaar met een exemplaar in de Bibliothèque National Parijs, afkomstig van paus Pius VI en in 1798 door de Fransen geconfisceerd – is 17 september 2021 geveild door Galerie Kornfeld in Bern. De stadsbibliotheek Haarlem, thans in het NHA bevat 24 boeken en drukken die gerekend worden tot de Nederlandse prototyografie. Ook 1 Biblia Pauperum (BZK 184C2). Voorts 192 zogeheten incunabelen ofwel wiegedrukken die in boekvorm zijn beschreven door dr. G.Jaspers.
Eerste blad van een abcdarium . Feitelijk geen boek maar bedrukte velletjes. Zie: De blokboeken en incunabelen in Haarlems Libry’ Haarlem, De Vrieseborch, 1988, pagina 18, catalogus nr.11.
De legende rond de uitvinding in Haarlem is pas veel later begonnen met D.V.Coornhert en Jan van Zuren in 1561 (die overigens de naam Coster nog niet noemden), overgenomen door de Italiaan Lodovico Guicciardini in 1567, in diens ‘Descrittiore di Lodovico Guicciardi patritio fiorentino di tutti i Paessi Bassi eltrimenti detti Germaniae inferiore’ , welhaast zeker gebaseerd op Coornhert.
Waarna de in 1511 in Hoorn geboren oudheidkundige en filoloog Hadrianus Junius (Adriaan de Jonge) sinds 1566 officieel geschiedschrijver van het gewest Holland, in manuscript 1568, volgde, in druk met zijn ‘Batavia’ in 1588. Hij berichtte dat Laurens Janszoon Coster uit Haarlem in 1441 uit een boom letters kerfde. Na hout met loden en tinnen letters werkend en dankzij olieinkt de boeken op papier afdrukte. Een knecht, genaamd Johannes Faustus, zou op Kerstavond het drukmateriaal hebben gestolen, naar Duitsland zijn gevlucht en ten slotte is de uitvinding in Mainz verder ontwikkeld.
[Van Gensfleich die zich naar zijn moeder Gutenberg noemde is overgeleverd dat hij zich aanvankelijk bediende van houten platen en tevens ook van uit hout gesneden letters, die hij tot woorden samenstelde, Later in plaats van hout erts of tin met behulp van Schöffer en vooral Fust, die als goudsmit vertrouwd was met de vervaardiging van matrijzen, waarin men losse gegoten metalen letters kon gieten].
Beeld gemaakt door A.F.Schobbens, van Hadrianus Junius (Adriaen de Jonge) in het Noord-Hollands Archief, collectie Enschedé
Titelblad van ‘Batavia’ door Hadrianus Junius, in 1569-1570 geschreven, maar pas na zijn overlijden dankzij Janus Dousa in 1588 boekdruk verschenen.
Beschrijving van 4 boeken door Hadrianus Junius, vermeld in het catalogusboek ‘De zestiende eeuw in de Stadsbibliotheek Haarlem’ door Gerard Jaspers. 2097, pagina 230. In zijn ‘‘Batavia’ , nummer 385, komt de Coster-legende voor.
In voornoemde uitgave door Gerard Jaspers van 16e eeuwse boeken in de stadslibrye van Haarlem komt de naam van Laurens Janszoon Coster nog 1 keer voor onder catalogusnummer 660 een publicatie van Ruard Tappart van Enkhuizen (1489-1559, een Nederlands theoloog. Als inquisiteur leidde hij verschillende ketterprocessen. Zijn portret uit 1567 werd om onduidelijke redenen vaak aangezien voor het konterfeitsel van Lourens Janszoon Coster. Tapper is afgebeeld in ambtsgewaad en draagt een vierkante hoed. Bovenstaand anoniem portret enonderschrift van G.Brandt. De gravure is vervaardigd door H,Bary.
In 1628 volgden kroniekschrijver Samuel Ampzing (1590-162) in zijn ‘Beschryvinge ende lof der stad Haerlem in Holland’ (Haerlem, Adriaen Rooman, 1628, p. 375-377)en uitgebreid Petrus Scriverius (1572-1660) in 1628 met zijn ‘Laurecrans voor Laurens Coster…’, welke uitgave 124 pagina’s telt. In 1974 is van beide werken in 1 band is een facsimile uitgave gepubliceerd door n.v. Buijten & Schipperheijn / Repro-Holland Amsterdam.
Titelblad van publicatie door Petrus Scriverius ‘Laure-crans voor Laurens Coster van Haerlem. Eerste Vinder vande Boeck-druckery. Haarlem, Adriaen Rooman, 1628
Prent van Jan van de Velde naar P.Saenredam in uitgave door P.Scriverius . Haarlem Adriaen Rooman, 1628
In 1647 claimde geschiedschrijver Theodorus Schrevelius (1572-1649) in zijn ‘Harlemias’ dat de Haarlemmer Laurens Janszoon Coster in 1441 boekdrukkunst heeft uitgevonden Nadien zijn enige honderden publicaties gepubliceerd zowel pro als contra Coster als uitvinder. Ten gunste van Coster publiceerden o.a. Meerman, de Vries, van Westreenen, Jacob Koning, Schinkel, Noordziek, Seiz, Johannes en Charles Enschedé, Vincent Loosjes, Gockinga, J.H.Hessels (afkomstig uit Haarlem, van beroep bibliothecaris in Cambridge, in 1888 schrijver van ‘Haarlem, de geboorteplaats der boekdrukkunst, niet Mainz’ ) en de Franse bibliothecaris in Rijssel Charles Paeille. Ook na publicatie van de geleerde Nederlander, nota bene Haarlemmer van geboorte, dr. A.van der Linde (1833-1897) , hofbibliothecaris in Wiesbaden, de Costerlegende wetenschappelijk onderzocht’ in 1870 in een boek van 352 pagina’s. Tevens in een Engelse vertaling verschenen
In de verzameling ‘Costeriana’ van de Haarlemse librije bevindt zich bovenstaande gouache van Koster die zijn drukproeven toont uit. Vermoedelijk omstreeks 850 vervaardigd door Willem Alting Lamoraal von Geusau (P.Schneiders. Nederlandse Bibliotheekgeschiedenis van librije tot virtuele bibliotheek. Den Haag, NBLC, 1997, pagina 65.
Vooromslag van boek ‘De Haarlemse Costerlegende wetenschappelijk onderzocht‘ door dr.A.van der Linde. ‘s-Gravenhage, Marinus Nijhoff 1870.Tweede, omgewerkte uitgave.
De publicatie van A.van der Linde leidde tot boze reacties, niets slechts vanuit Haarlem. M.Roest Mz., eerste bibliothecaris van de Bibliotheca Rosenthaliana publiceerde nog in hetzelfde jaar, december 1870, een pamflet van 50 pagina’s waarin hij de auteur onder meer beschuldigt van plagiaat en hem verweet vier jaar eerder nog, in 1866, in de Spectator een lans te hebben gebroken vóór Coster ten nadele van Gutenberg.
Artikel omtrent de reactie van M.Roest op het boek van A.van der Linde, in: Provinciale Overijjselsche en Zwolsche Courant van 10 december 1970.
Een genealogie van Gerrit Thomas, zogenaamd als nazaat van Coster, uit 1559 bleek achteraf vervalst. Vooral in Haarlem is Coster als ‘uitvinder’ talrijke malen geëerd. Vermoedelijk de laatste Haarlemmers die tot hun overlijden in Coster bleven geloven zijn in ieder geval Jan Poortenaar (1886-1958) , met een boekwerk ‘Coster – niet Gutenberg’ van 192 pagina’s in 1947 + een verweer op dr.B.Kruitwagen OFM december 1948), graficus/letterontwerper S.L.Hartz (1912-1995), alsmede graficus-manager bij de firma Joh. Enschedé en Zn.: Flip Mayer (1914-2004). Overigens wordt al generaties lang sinds de oprichting van het monumentale Coster-standbeeld op de Grote Markt door inwoners van de Spaarnestad liefdevol gesproken van ‘Loutje’.
Visitekaartje van Flip Mayer, Bestevaerstraat 100 Haarlem, 1988
Coster- Niet Gutenberg. door Jan Poortenaar. Naarden, uitgeverij In den toren, 1947Links vooromslag van een door de historicus Robert Fruin verschenen uitgave ‘De huidige stand van het Coster-vraagstuk’, in 1906 uitgegeven door de ‘Vereeniging Haerlem’. Rechts vooromslag van de biblioloog dr. B.Kruitwagen (1874-1954) als bijlage van Het Boek XXIX, 1948, waarin deze priester-geleerde in 116 pagina’s de vloer aanveegt met publicaties van de Coster-aanhangers. [Kruitwagen verloor bij het Duitse bombardement op 14 mei 1940 van Rotterdam, woonachtig in een pastorie, zijn archief alsmede een collectie boeken over boeken van circa 9.000 exemplaren, die hij na zijn overlijden aan de Franciscaanse bibliotheek in Weert wilde schenken. Bij het verlies bevonden zich ook uit van 16 bibliotheken en particulieren geleende boeken. Zijn na de Bevrijding opgebouwde nieuwe verzameling boeken is in 1954 in de Koninklijke Bibliotheek terecht gekomen. [Zoals bekend bleef de schade aan de gemeentebibliotheek van Rotterdam met een kostbare collectie Erasmiana tot een minimum aan het het gebouw beperkt].
Pater Bonaventura Kruitwagen OFM in zijn studeerkamer te Rotterdam, december 1933 genomen, met het oog op de verlening van een eredoctoraat op 8 januari 1934
Lennaert Nijgh nam een hoofdstuk over de Coster-legende op: ‘De bedrukte stad’ in diens boek ‘Haarlem bestaat niet’ (1996). Als geen ander, méér zelfs dan bijvoorbeeld Erasmus, is Coster zo vaak afgebeeld.
LOURENS JANSZOON COSTER HONDERDVIJFTIGVOUDIG VERBEELD IN PRENTEN EN SOUVENIRS
Persoonlijk verzamelde ik gedurende meer dan een halve eeuw allerlei curiosa en souvenirs, zoals replica-beeldjes (van Louis Royer en door Wim Jonker), penningen, prentbriefkaarten, reclame-drukwerken, ex-libris, cartoons, boekenleggers e.d.
Replica-beeldjes naar het standbeeld van Louis Royer op de Grote Markt in Haarlem
Voorts inclusief circa 60 doubletten intussen zo’n 170 grafische voorstellingen (hout-, koper- en staalgravures, steendrukken) vanaf de 17e tot tot in onze dagen door onder meer Beth Namenwirth en Coolen-studio/Nieuwe Gracht Producties voortgezet van 1) portretten van Coster, 2) eerbetonen aan de Haarlemse uitvinder van de typografie, 3) illustraties van Coster-monumenten, Costerfeesten, het aan Coster toegeschreven huis op de Grote Markt e.d. Merendeels verworven via een veiling uit de collectie van antiquaar Bubb Kuyper (2) en verder aangevuld via boekenmarkten, verzamelbeurzen, en internet-sites zoals marktplaats, eBay en delcampe. Als scans voeg ik onderstaand een selectie van mijn gecollectioneerde ‘Costeriana’ ‘toe.
Miniatuur Coster-beeldje
Coster gedenkpenningen en 1 theelepeltje met Costerbeeldje
Links Coster gedenkpenning uit 1823 met afbeelding van het monument in de Haarlemmerhout; rechts een munt in herinnering aan L.J.Coster (1405-1484) geslagen in het Koninkrijk der Nederland
Coster bordspel, heruitgegeven door Joh. Enschedé in 1988
Het oudste bekende portret van Laurentius Costerus als uitvinder van de boekdrukkunst circa anno 1440. Het dateert uit 1628 en is opgenomen in het ‘Laure crans’ boek van Scriverius. Als ets gegraveerd door Jan van de Velde. Blijkens het onderschrift naar een (verloren gegaan) schilderij van Jacob van Campen.
Ets van Coster ten voeten met Haarlem (de Bavokerk) op de achtergrond door Jan van de Velde naar P.Saenredam. Tekst van P.Scriverius. Gedrukt door stadsdrukker Adriaen Rooman in 1630 (later overgenomen door drukker Pieter Casteleyn.).
Ingelijste prent: een allegorie ‘Gedenkzuil ter eere van Lourens Janszoon Koster. de uitvinder van de boekdrukkunst. Geteekend door H.P.Oosterhuis en gegraveerd door D.Sluyter, 1823. Proefdruk.
In de portrettengravure van vroege drukkers door Jacobus Houbraken (1698-1780), in 1719 vervaardigd, komt Coster in het midden voor, omringd door Joannes Gutenberg, Joannes Fust, Aldus Manutius en Joannes Froben. Uit : ‘Annales Typographiae ab artis inventae origine…’ (Den Haag, Vaillant, 1719)
Portretten van uitvinder Coster tussen zijn vermeende navolgers in Mainz Gutenberg en Schöffer (Imprimerie des Héritiers H.van Munster & Fils)
Gravure A.van der Laan, naar T. Jelgersma en gedrukt door Izaak en Johannes Enschede, 1740
Gravure Coster gedrukt door de familiefirma Enschedé 1768
Illustratie uit ‘Vijf eeuwen boek in Nederland’. Haarlem, de Librije, 1940, pagina 33.
Tekening en proefdruk Coster Laurens Coster (Enschedé) Lettergietery van Joannes Enschede te Haarlem . Door C.van Noorde getekend en gedrukt bij de firma Enschedé. 1788. Rechts achter de ramen zien we vaag silhouetten van de beelden van Coster en Junius
Reclameprent van Algemeene Boekhandel Firma Gegezelle Meerburg W.J.van Nas te Gorinchem. Steendruk van H.L.van Hoogstraten te ‘s-Gravenhage
Monument in den Haarlemmerhout ter herinnering aan de uitvinding der Boekdrukkunst. Naar de natuur getekend door J.C.v.d.Meulen (Uit catalogus veiling moderne schilderijen op dinsdag 28 februari 1893 in ‘de Brakke Grond’ onder directie van Preijer & Co opvolgers van Van Pappelendam & Schouten).
Gravure naar het schilderij dat berustte bij Pieter van Damme te Amsterdam
Laurens Janszoon Coster, met onderschrift, litho door Emrik te Haarlem. Uitgave van P. van Cittert
Laurens Koster met een onderschrift door T.Paludanus. Gegraveerd door A.van der Laan
Lourens Janszoon Coster. Ets door P.Velijn naar een schilderij van Jacob van Campen
Laurens Coster, uitvinder der Drukkunst. Steendruk van Jobard te Brussel
L.J.Coster, door A.C.B., 1917
Laurens Coster. Anonieme gravure
Laurens Koster Publié par Soetens & Fils à La Haye
Laurens Janszoon Koster
Afbeelding van L.J.Coster, in ‘Penning-magazijn voor de jeugd’
Haarlem 16 julij 1856. Coster-standbeeld. Uitgave van Weijtingh & v.d.Haart te Amsterdam
In Augsburg gedrukt vers van A.Albert ter gelegenheid van de onthulling van het het metalen standbeeld ter ere van Lourens Janszoon Coster in Haarlem, 16 juli 1856
16 julij 1858 Anonieme prent met Coster-standbeeld Haarlem
Haarlem, 16 juli 1856. Steendruk B.C. Albek. Halsteeg A 245 Amsterdam
Het standbeeld van Laurens Jansz. Coster te Haarlem. Steendruk van Blommers ‘s-Gravenhage 1856
Bronzen standbeeld Coster op een stenen sokkel door Louis (Lodewijk) Royer (1793-1868), in 1856 onthuld. Royer was een Vlaming die veel in Nederland werkte en o.a. ook het Rembrandt-beeld op het Rembrandtplein in Amsterdam vervaardigde. Bovenstaand een steendruk door de Haarlemse firma Ch. Binger, opgenomen naast het titelblad van het gedenkboek der Coster-feesten 1856
Bandomslag van het Gedenkboek der Costers-feesten van 15, 16 en 17 julij 1856 door J.J.F.Noordziek (was onderbibliothecaris van de Koninklijke Bibliotheek), uitgegeven door de Boekhandelaars-vereeniging Lourens Janszoon Coster te Haarlem. 1858
Voornoemd gedenkboek telt 560 bladzijden en eindigt als volgt: ‘(…) Eerbiediging van elkanders gevoelens is een der eerste pligten van den mensch, en niet minder van het eene Volk jegens het andere. Het buitenland zal, naar men zich overtuigd mag houden, niet onopgemerkt gelaten hebben en steeds in het oog houden dat alhier,, op 16 julij 1856, met ongemeene plegtstatigheid, in het bijzijn van zoo velen, die de grootmoedige Nederlandsche natie van den Vorst tot den burger vertegenwoordigden, ingewijd werd het kostbaar standbeeld, op welks voetstuk met onuitwischbare karakters gebeeldhouwd staat: “LOURENS JANSZOON COSTER, uitvinder van de boekdrukkunst met beweegbare uit metaal gegoten letters” – HULDE VAN HET NEDERLANDSCHE VOLK’.
Eén van de litho-illustraties van Binger in het door Noordziek geschreven gedenkboek.
In Frankrijk verschenen ongedateerde gravure met een beeld van Coster en in de linkerhand een boek
Beeld van Coster ditmaal met een boek in zijn rechterhand in plaats van met een letter. Gegraveerd door Veelwaard in 1802 naar Romeyn de Hooghe
Gedenksteen voor L.J.Koster in de Haarlemmerhout, gegraveerd door J.E.Marcus naar een tekening van J.Reekers
L.J.Coster. Steendruk van P.W.M.Trap (naar k.M.S.Crans)
Koster letters graverend uit een boom in de Haarlemmerhout, getekend door T.Jelgersma en gegraveerd door Hendrik Spilman
Beeld van L.J.Koster in Haarlem, door Portman naar een tekening van Andreas Milatz. Uitgegeven in Amsterdam, in ‘Voyage dans l’interieur de la Hollande 1807-1812 door E.Maaskamp.
Anoniem prentje van Coster in zijn atelier
Reclameprent rond het Coster-standbeeld op de Grote Markt voor Havana-sigaren. 1856
Gedenkplaat voor L.J.Koster in de Grote of St.Bavokerk te Haarlem
Plattegrond van de Groote Kerkte Haarlem: ingerigt voor het vierde eeuwfeest der boekdrukkunst in 1823 (Uit: ‘Gedenkschriften wegens het vierde eeuwgetijde van de uitvinding der boekdrukkunst door Lourens Janszoon Koster’ Haarlem, Vincent Loosjes, 1824).
Gedenkplaat Coster in de Bavokerk Haarlem
Anonieme prent van Coster in de Haarlemmerhout
Titelblad van XII volks-liedekens, op bekende wijzen, ter vervrolijking van LOURENS JANSZ. KOSTERS vierde eeuwfeest; door Democriet. Haarlem, Vincent Loosjes,1823.
Voorzijde Kinder Courant 1861-1862 Gedrukt 2 juli 1861 als uitgave van J.van Weerden te ‘s-Gravenhage
Coster-gedenkpenningen in druk
‘Volks-hulde aan Haarlems roem 1823’ Getuigschrift voor Johannis Ameschot, tevens ben ik in het bezit van uitgedeelde getuigschriften aan de volgende personen die een financiële bijdrage hebben geleverd voor een schilderstuk dat door Kruseman is vervaardigd: G. en H.Huikman, mejuffrouw H.S.de With, J.J.Weeveringh en G.van Geen (Amsterdam). 1823 Ondertekend door de 3 leden van het organisatiecomité George Voorhelm Schneevogt, J. van der Wissel en W.van Walré
(Bericht over schenking schilderij Coster van J.A.Kruseman Jz. in de Nederlandsche Staatscourant van 13 september 1823, overgenomen uit de Haarlemsche Courant
Olieverfdoek van J.A,Kruseman in 1823 aan de gemeente Haarlem geschonken. Het heeft een aantal jaren in het kantoor van de VNU in Schalkwijk in bruikleen gehangen en bevindt zich sinds 1981 in het Frans Hals Museum (foto RKD)
Monument ter gedachtenis aan de belangrijke viering der uitvinding van de onsterfelijke BOEKDRUKKUNST binnen de stad Haarlem, op den 10e en 11e van Hooimaand 1823. Uitgegeven door D.A.M.Sluyter te ‘s-Gravenhage en J.C.Hagendoorn te Amsyerdam
Pamflet in 1856 verschenen bij gelegenheid van de onthulling van een standbeeld in Haarlem, door J.J.Belinfante, gedrukt door C.A.Spin in Amsterdam
Eerste vervolgpagina van het pamflet uit 1856, door J.J.Belinfante
Prentjes van Koster & Zeelander, Amsterdam uit circa 1825. Boven: knecht Johannes, elders Cornelis genoemd en bovendien Faustus stal in de Kerstnacht en drukkersmateriaal van Coster en vlucht naar Duitsland; onder L.J.Coster met zijn (klein)kinderen peinzend in de Haarlemmerhout na een letter uit een boomstam te hebben gesneden
Afbeeldinge van de Huisingedoor den uitvinder der Edele Boekdrukkunst Laurens Jansz. Koster te Haarlem bewoond…. Hendrik Spilman (1721-1789) getekend en gedrukt.
Anoniem verhaal over Louwerijs Janszoon Coster, genoemd als schepen van Haarlem met een anoniem prentje met Coster verlucht.
Zinnebeeldige voorstelling van de zegen door de uitvinding der boekdrukkunst dankzij Coster verspreid . Met wapenspreuk van de stad Haarlem: Vicit vim virtus = dapperheid heeft het geweld overwonnen. Afbeelding naar Cornelis van Noorde in het Vreemdelingenboek der firma Joh. Enschedé & Zn. te Haarlem.
Portret van L.J.Coster door J.Houbraken naar een tekening van A.Schouman
In stromende regen vond de viering en onthulling onthulling plaats van het Coster-standbeeld Haarlem, 16 julij 1858. C.C.A.Last (1808-1878), schilder, tekenaar, lithograaf) Gedrukt bij P.Blommers, ‘s-Gravenhage.
Volksfeest voor het Paviljoen in Haarlem. Getekend door P.Tetar van Elven, als steendruk vervaardigd door P.Blommers te ‘s-Gravenhage
Coster met een kind wijzend op uit een beukenboom gesneden letters. Tekening door Martinus Kuitenbrouwer; staalgravure door C.L.van Kesteren (19e eeuw)
Uitvinding der boekdrukkunst. Koster zittende in de Haarlemmerhout en peinzende, Staalgravure doorJ.W.Kaiser Uit: Arend. Geschiedenis
Laurens Coster laat zijn druproeven zien. Steendruk van J.D.Steurwald naar tekening van B. de Poorter (C.C.A.Last, litho), circa 1860
Statue de Laurent Coster à Harlem. (anonieme Franse druk)
Coster Redivivus of Het wonder van Sint Bavo te Haarlem. Schim van Lou Janszoon den kaarsenmaker. Uitgave van Martinus Nijhoff; steendruk van J.Krauss, ”s-Gravenhage.
centsprent Koster als drukker (Brepols?)
Uit: Costeriana (1) door Bubb Kuyper, in ‘Beschreven Bladen’ (HBB)
AB wapen Haarlem. Prent van Lourens Janszoon Coster, uitvinder der Boekdrukkunst. Reclameprent van Segars Manufacture.
Prent van Laurens Coster. Steendruk door Jobard 66e pl.des Cost.Belges Marcelin Jobart (1792-1861) was een bekende Belgische lithograaf van Franse origine.
Titelblad van ‘De boekdrukkunst en derzelver uitvinder Laurens Jansz. Koster door P.J.V.Dusseau (1807-1853). Amsterdam, M.Westerman & Zoon. Tekening van Costermonument in de Haarlemmerhout door J.Steijn en gegraveerd door D/Sluyter
Reclamekaart voor tabak, snuif en sigaren W.J.Kat, Groote Houtstrat, 2e huis van deKerkstraat te Haarlem.
Voorzijde menukaart restaurant Pieter Cuyper inde Kleine Houtstraat. Ontwerp Ton Hendriks voor ‘Het Gesprek aan Tafel’ 1988 O.a. een keer geleid door befaamd tafelspreker mr. Hans Reeringh, burgemeester van Doorn en van 1975 tot 1984 wethouder in Heemstede
Cartoon ‘Verkiezing te Haarlem’ 1869, no. 7. Uitgave van D.A.Thieme en Martinus Nijhoff; gedrukt bij H.L.Smits. ‘Laurens Coster: “Mijn stad, de stad der boekdrukkunst, verkieze geen mannen die tegen het algemeene onderwijs, en tegen de drukpersvrijheid in Indië zijn’.
Boven: Franse stereokaart met Costerbeeld op de Grote Markt Haarlem, in de serie ‘Hollande Pittoresque’; onder: reclameprent van sigaren gefabriceerd bij de wed. Kruseman & Zoon in de Snuffelmarkt , Groote Houtstraat bij de Markt Harlem
Linksboven prentje van drukker Laurens Coster met zijn knecht, uitgegeven door Verenigde Spaarbanken; rechts 18e eeuws drukwerkje; linksonder prentje met op de achterzijde reclame voor Hille’s Honig ontbijtkoek en vermelding dat in 1439 de boekdrukkunst is uitgevonden door Lourens Janszoon Koster; rechtsonder afbeelding uit een 19e eeuwse centsprent
Ex libris van de Kennemer Kring, rechts daarvan platje met op de achterzijde reclame in het Frans voor Biscuits & Chocolats Victoria. Daaronder visitekaartje van Geb.Pieterman, photographe Rotterdam, Delftschevaart, wijk 7, nr. 352, 4e huis van het Spui. met Costerportret, drukwerk van filatelistische motiefgroep ‘Papier & Druk en een reclamekaartje van Argentijnse Tangoschool Haarlem
Oude prentbriefkaart van het Coster-monument in de Hout. Daaronder rechts een voorbeeld van een serie grappig bedoelde kaarten meegenomen van de Frankfurter Buchmesse in 2013. Linksonder een door het Dagbladmuseum van Antwerpen en Internationale Motivgruppe Papier & Druck uitgegeven kaart met ‘beroemde drukkers’ met portret afbeeldingen van Laurens Coster, J.Gutenberg, J.Fust, P.Schoeffer, Aldus Manutius, Nicolas Jenson, Dirk Martens, Christoffel Plantin, William Caxton, P.S.Fournier, Rober Estienne en steendrukker A.Senefelder.
Coster in zijn werkplaats (Uit: Schrift en Boek)
Bovenste afbeelding: kaart, tevens affiche, van tentoonstelling in 2009 ‘Drie eeuwen boekdrukkunst 1540-1800, in Huis van het Boek/museum Meermanno in Den Haag. Daaronder nieuwjaarskaart ontworpen door Eric J.Coolen.
Bovenaanlinks: suikerzakje van café-restaurant Brinkmann met het beeld van Coster op de Grote Markt. Rechts één van de flyers van de jaarlijkse boekenmarkten op de Grote Markt, links daarvan een luciferetiket van Eurotrip, dat een onjuiste beschrijving bevat, namelijk niet het Coster-beeld van Gerrit Heerstal uit 1722 ontworpen door Romeyn de Hooghe, dat zich in de tuin van het Prinsenhof bevindt, is afgebeeld maar het standbeeld van Louis Royer op de Grote Markt. Ten slotte 1 van de vele briefkaarten gewijd aan Laurens Janszoon Coster, in dit geval met een verwijzing naar Adrianus Junius. Uitgave van Van Melle, Burgstraat 23, Gent, België
Coster-varia. Linksboven een prentje van Coster-beeld uit reclame van de Ruijter met op de achterzijde een hulde-dicht; daaronder een anoniem portretje; rechtsboven én daaronder prentjes uit 1823 in verband met de inwijding van het Coster-monument bij de viering van het vierde eeuwfeest op 10 julij 1823. Daaronder een reclamekaartje met portret Coster en op de achterzijde afbeelding van de n.v. stoomtabaksfabriek vh Niemeijer in Groningen anno 1848 (Opmerkelijk is dat het portret van Coster in de vorige eeuw meermaals is gekozen door tabak firma’s, zowel fabrieken als winkels)
20e eeuwse anonieme afbeelding van Loutje
Lichtdruk van Costerbeeld op de Grote Markt. Circa 1900 (op achterzijde een stempel van ‘La Rivière & Voorhoeve, uitgeverszaak, Brink, Zwolle)
Vooromslag van programmaboekje ‘Met Coster naar 2000’ grafische wee in Haarlem 21 mei tot en met 28 mei 1998
Links flyer van Historische Vereniging Haerlem; rechts folder Harlem Pas
Vooromslag met cartoon RGvT in Haarlem Glossy, nummer 54, januari-februari 2018
Het beeld van Loutje wordt tot op dag van vandaag in de grafische vormgeving voor van alles aangewend.
Voor de Haarlemse gemeentebegroting 1969 liet Loutje eenmalig geld rollen
Kaart van de stichting LITERAIR HAARLEM, 2009
Prent Costermonument uit dossiermap studio Coolen 2012
Coster-kaarten Van Eric J.Coolen
Plaatje Coster, uitvinder van de boekdrukkunst 1423 (Gevers chocolade, Antwerpen)
L.J.Coster plaats (Spar lucifers)
In 1974 verschenen boekje met o.a. een lofdicht van Helmers aan L.J.Coster en teksten overgenomen uit het ‘Handboek der boekdrukkunst in Nederland in 1844 door Pieter Marius van Cleef Jzn. met een inleiding door Frans A.Janssen in 1974 uitgegeven door Gérard Th.van Heusden / Philo Press, Amsterdam.
Gravure uitgegeven door Gebr. Koster en Zeelander in Amsterdam, waarop de diefstal van Costers drukkersmateriaal in de kerstnacht door diens trouweloze knecht Johan is afgebeeld
Boven: lithokaart dr. Trenkler & Co., Leipzig, 1904 van de Grote Markt met Coster-monument; onder: ansichtkaart uitgegeven door boekhandel De Slegte circa 1975. Op de achtergrond de boekenfirma Van Brederode: schoolboeken – boekhandel – Leesbibliotheek – Kantoorboekhandel
Linksboven: briefkaart met portret L.J.Coster, in serie G. no. 1, uitgave van F.J.Frölich, Haarlem; rechtsboven: vers ‘Den lof van Laurens Coster toegewyd aan de burgers J.Sneyders en M.van Tienen, en verdere voorstanders der loflyke boek-drukkunst, op Kopper mandag den 13 januari 1800‘; linksonder: kaart van het huis aan de Grote Markt waar L.J.Coster woonde van 1400 tot 1430; rechtsonder kaart verschenen bij gelegenheid van Erfgoednacht Haarlem 29 november 2006.
Acrostichon van een gedicht uit 1856 ter ere van L.J. Coster. Gedrukt op de Augustijn pers door Hans Rombouts op de expositie Laurens Janz. Coster in Teylers Museum mei/juli 1966.
Flyer musical ‘In de voetsporen van Laurens Janszoon Coster’van Loek Elich en Rudy Konfuss Hilversum, 12-13-14 november 1998
In 1991 verscheen in groot formaat het boek Koppermaandagprenten; verkenning van een Nederlandse grafische traditie’. Samengesteld door Johan de Zoete en Martien Versteeg, 255 pagina’s Getoond worden 166 prenten, gedrukt tussen 1700 en 1900. Een groot aantal betreft huldeblijken aan de Nederlandse uitvinder van de boekdrukkunst Lourens Janszoon Coster. Bovenstaand 1 voorbeeld uit 1868 opgedragen aan de Nederlandschen Handel, gedrukt door H.de Hoogh in Amsterdam, 1868.
Koppermaandag druk, gedateerd 9 januari 1854 gedrukt door gezellen van A.Kloots & Comp. in ‘s-Gravenhage (Uit: ‘Koppermaandagprenten’, 1991, pagina 201
Koppermaandagprent ‘De Boekdrukkunst der vaderlandsche uitvinding’ door C.A.Spin & Zoon te Amsterdam, 1851. Van deze vroegere drukkerij verscheen 10 december 1919 een interessante jubileumuitgave ‘C.A.Spin & Zoon – Amsterdam. Gedenkboek 1819-1919‘, waarin o.a. is vermeld dat de deze drukkerij in 1857 voor een reclameboek in houtgraveerkunst van J.G.J.van Arum een plaat drukte van het in 1856 onthulde Haarlemse Costerbeeld. Drukkerij Spin is in 1988 overgenomen door de firma Enschedé te Haarlem, in 2013 verzelfstandigt naar Johan Enschedé Amsterdam (JEA), inmiddels opgeheven.
Illustratie Fiel van der Veen, in boek ‘Haarlem bestaat niet’ bij het verhaal ”De bedrukte stad’ door Lennaert Nijgh, p.44-47.
Stofomslag van ‘De vlokboeken en incunabelen in Haarlems Libry’ door dr.Gerard Jaspers. 1988. Bevat een beschrijving van de vroegste geschiedenis van de stadsbibliotheek,gesticht in 1596 alsmede een catalogus, mede van het oude bezit (incunabelen) en de ‘Costeriana’ (blokboeken)
Drukkersmerk met het wapen van Haarlem van Jacob Bellaert, afkomstig uit Zierikzee en de eerste in Haarlem werkzame drukker (Uit: G.Jaspers, pagina 70).
‘Schatkamer van Haarlem’ toegankelijk gemaakt; alom respect voor werk dr.G.J.Jaspers’ (Haarlems Dagblad, 23-12-1988). 19 januari 1989 verscheen in het H.D. een uitvoerig artikel over Gerard Jaspers, goudgraver in Haarlems Stadsbibliotheek.
Het oudste beeld van Coster bevindt zich niet in Haarlem, maar is in 1630 vervaardigd door A.Hogenacker en is te zien aan de voorgevel van pand Haarlemmerstraat 86. In Haarlem zijn beelden/monumenten aangebracht door de beeldhouwers Gerrit van Heerstal (Prinsenhof), J.D.Zocher (Haarlemmerhout -Achthoek), A.M.Toepoel (Grote Markt voorgevel ‘Studio’), Lambertus Sabelis (Gedenksteen met borstbeeld Grote Markt), Louis Royer (Grote Markt: standbeeld), voorts beeld vh. Joh. Enschedé & Zn., tegenwoordig nabij ingang Noord-Hollands Archief in de Janskerk.
Uit: ‘Stad van boeken; handschrift en druk in Leiden 126–2000 Leiden, 2008. pagina 212.
In 1851 door de Kamer der Wijngaardranken aangebracht borstbeeld en plaquette aan de gevel van een huis, op de Grote Markt waar voorheen Coster zou hebben gewoond
Plaquette Coster als uitvinder van de boekdrukkunst
Beeld van Coster, met in zijn rechterhand een boek en links de letter A, door Gerrit Heerstal. Te vinden op Prinsenhof nabij stadhuis en gymnasium heeft het vroeger op de Grote Markt gestaan.
Standbeeld Coster vernield (Haarlems Dagblad, 10 juli 1999)
Hand Loutje teruggevonden bij uitlaten hondje aan de Westergracht (Haarlems Dagblad, 5 december 2012)
Abraham de Vries (1773-1862), doopsgezind predikant en stadsbibliothecaris in Haarlem van 1821 tot zijn overlijden, heeft zich volledig ingezet om bewijzen te verzamelen dat niet Gutenberg maar Coster de uitvinder is geweest van de boekdrukkunst. Hij vond steun bij Jacobus Koning (1770-1832), een belangrijk ‘Coster-vorser’. Een aanzienlijk deel van het collectiebudget gebruikte hij voor de verzameling ‘Costeriana. De Vries vervaardigde vanaf 1848 een driedelige catalogus van het boekenbezit. Tot 1864 uitgegeven met in totaal 1380 bladzijden, waarvan 293 pagina’s zijn gewijd aan boekdrukkunst en typografie en 358 aan het letterkundig legaat van Adriaan van der Willigen (1761-1841), bestaande uit 2871 boeken en geschriften. Bovenstaand bandomslag van de Franse uitgave ‘Eclaircissements sur l’histore de l’invention de l’imprimerie’, 1845.
Vooromslag van Het Testamentum Tuddernse. Of Printing came from Holland. Tekst Kees Stip. Prikkels 246 juni 1960 (Huisorgaan van Proost en Brandt nv, papiergroothandelaren, boekbinders en uitgevers in Amsterdam).
Bovenste foto: op 10 augustus 1948 trok een historische optocht door Haarlem ter viering van het700-jarig bestaan met als nummer 13: Lourens Janszoon Coster (Cees de Boer NHA) . Godfried Bomans schreef daarover in de Volkskrant : ‘(…) Laurens Janszoon Coster, van wien elke oprechte Haarlemmer volhoudt, dat hij de boekdrukkunst heeft uitgevonden, zal op praalwagen no.13 omgeven door een zingend knapenkoor, in de stoet meerijden, in de rechterhand de letter A omhoog houdend, ten einde elke twijfel de kop in te drukken’. Daaronder een ansichtkaart met schrijversbeelden (o.a. Erasmus Multatuli, Willem Bilderdijk, Goethe, Lord Byron, Victor Hugo, Paul Verlaine, Macchiavelli, Vondel, Dickens, Poesjkin e.a.) uitgegeven door de bibliofiele Stichting Desiderata in Tilburg Peter IJsenbrant. http://www.schrijversbeelden.nl
manuscriptpagina uit een Haarlems gebedenboek uit circa 1440
Pagina uit Haarlems gebedenboek, circa 1440
Johannes Gutenberg (voluit: Johannes Gensfleisch zur Lander zum Gutenberg) is als uitvinder meer dan 100 keer keren filatelistisch op postzegels en nog meer op fdc’s wereldwijd herdacht. Van Coster is in 1982 een Hongaarse postzegel verschenen die achteraf ‘fake’ bleek te zijn, gedrukt door een Nederlandse drukker uit Naarden , lid van ‘Papier en Druk’. Enkel van het monument gewijd aan Coster – een grote sokkel met afbeeldingen waarop nog een beeld had moeten komen -in de Haarlemmerhout is in 1999 een herfstpostzegel geëmitteerd door de Nederlandse Posterijen.
‘Postzegels’ met portretten Laurens Janszoon Coster en Joh. Gutenberg (Hongarije, respectievelijk 25 forint en 9 forint),1982
Enveloppe van filatelistische motiefgroep ‘Papier en Druk’ uit mei 1988 en rechtsonder serie van 4 postzegels van bossen, parken en tuinen: Haarlemmerhout 1999 (met Coster-monument), Sonsbeek 1899-1999, Weerribben SBB 1899-1999 en Keukenhof 1949-1999. In 2011 is een postzegel uitgeven met afbeelding van het Coster-monument op de Grote Markt in een serie ‘mooie steden’
Beeld van Laurens Janszoon Coster in Leiden
Rijsarchivaris mr. J.W.Groesbeek onderzocht tussen 1986 en 1988 alle archivalische gegevens die betrekking hebben op de naam Laurens Coster. In het verleden zijn twee personen met de naam Laurens Janszoon (Coster) door elkaar gehaald. Eén persoon leefde van 1370 tot circa 1439, een andere was noch koster noch schepen, noch herbergier, maar koopman in zeep, kaarsen en olie. Hij was lid van het Heilig Kerstmisgilde en zou in 1483 de stad met onbekende bestemming hebben verlaten, en circa 1484-1485 zijn overleden. De archivaris vond geen gegevens die zouden kunnen duiden op boekdrukkersactiviteiten. Dit in tegenstelling tot de uit Zierikzee afkomstige Jacob Bellaert die tussen 1483-1486 in Haarlem 17 publicaties heeft gedrukt welke merendeels zijn overgeleverd. Negen van deze werken zijn aanwezig in de Librije-collectie van Haarlem. Voordien hadden ‘Coster-gelovigen’ al op de mogelijkheid gewezen dat drukwerken van Coster bij het beleg van Haarlem in 1572-1573 of anders bij de grote stadsbrand van 23 oktober 1576 verloren zouden zijn gegaan.
Illustratie uit het in 1988 door VSP in Zeist uitgegeven boek van archivaris Groesbeek dat als volgt eindigt:’ De Keulse Kroniek van 1499 waarin verhaald wordt, dat in Mainz gedrukt werd naar Hollandse “Vorbildung’ verdient geloof. Ook het feit dat Haarlemmers in Italië de boekdrukkunst beoefend hebben, pleit voor herkomst uit Haarlem van een bepaalde druktechniek. Zoals reeds eerder gezegd begon Bellaert in 1484 het jaar dat Laurens gestorven was, boeken te drukken! Heeft Bellaert gewacht tot de uitvinder dood was? Indien er sprake is van een uitvinding door Laurens Jansz. Coster, dan zal men moeten aannemen dat hij zijn uitvinding om de een of andere reden niet goed heeft geëxploiteerd heeft. Uitvinden is nog altijd iets anders dan het exploiteren van een uitvinding’. Nota Bene: de eerste in de Nederlanden gedrukte boeken zijn vervaardigd in 1473 door Dirk Martens en Johan van Westfalen in Aalst (Vlaanderen), Nicolaus Ketelaer en Gheraert de Leempt te Utrecht (1473-1474). William Caxton in Brugge (1473), Conrad Manaion (Brugge, 1473?) en Johan Veldener in Leuven (1474).
Bekend is dat de Zeeuw Jacob Bellaert tussen 1483 en 1487 een 17tal boeken in Haarlem heeft gedrukt, vaak met houtgravures. Als illustrator maakte hij gebruik van een anonieme houtsnijder (en schilder), mogelijk afkomstig uit Haarlem, die in de kunstgeschiedenis bekend staat als ‘de Meester van Bellaert’. Behalve houtsnedes in de boeken van voornoemde Jacob Bellaert is een paneelschilderij, in 1924 ontdekt in Rome met een voorstelling van Christus met doornenkroon voor de Romeinse landvoogt Pilatus en op de achtergrond het stadhuis van Haarlem. Het is daarmee de oudste afbeelding van het Haarlemse stadhuis. Het schilderij kwam in 1929 in Nederland op de markt, is door een particulier gekocht, en bevindt zich tegenwoordig in Museum Boijmans van Beuningen te Rotterdam. Stadshistoricus mr.Wim Cerutti heeft uitvoerig over het paneel bericht in zijn boek ‘Het stadhuis van Haarlem; hart van de stad’. 2001, p.97-99. Over o.a. het Museum van Costeriana, de Costerlegende en de Costerverering is in voornoemd boek te lezen op de bladzijden 527-532.
Het beste en meest recente boek gewijd aan ‘Laurens Coster was zijn naam’ is geschreven door Lotte Hellinga-Querido en Clemens de Wolf, in 1988 uitgegeven Joh. Enschedé en Zonen te Haarlem. 113 pagina’s.
De catalogus van portretten van Nederlanders door Frederik Muller uit 1853 geeft weliswaar de belangrijkste portretten weer van L.J.Coster, maar is verre van volledig en vermeldt geen anoniem vervaardigde gravures. De meeste prenten zijn overigens in het Coster-jubeljaar 1856 verschenen.
In ‘Huldeboek pater dr. Bonaventura Kruitwagen O.F.M. ‘ -s-Gravenhage, Martinus Nijhoff, 19498, is van de hand van kunsthistoricus J.G. van Gelder een bijdrage gepubliceerd: ‘De portretten van Laurens Jansz. Coster; dat handelt over de allereerste portretten uit 1628 van Jan van de Velde naar een verloren gegaan portret van Jacob van Campen en van Pieter Saenredam. Van Gelder toonde aan dat de prent van het interieur van de drukkerij van L.J.Coster en van de drukpers door Saenredam zijn ontleend aan een zestiende eeuwse tekening in de Brusselse collectie de Grez, nummer 3119 in Brussel en zich wat de de persoon betreft zich mogelijk zou hebben laten inspireren door een portret van Erasmus door Holbein.
Afbeelding ‘Boekdruckerye te Haerlem gevonden omtrent het Jaer 1440 uit boek door Samuel Ampzing, 1628. Gravure door Jan van de Velde naar P. Saenredam
Vermoedelijk de oudst bekende voorstelling van een drukpers dateert uit 1518, voorkomende achter de titel van ‘Plauti Comoediae”, gedrukt door Theodorus de Borne te Deventer
Het aandraaien van de drukpers. Detail van een titelpagina uit in in 1529 in Parijs verschenen boek
Schilderij van Jan de Bray uit 1663 met courantier-drukker Abraham Casteyn en zijn echtgenote Margaretha van Bancken. Aan de bovenzijde op een sokkel het borstbeeld van Lourens Janszoon Coster.(Rijksmuseum Amsterdam
Publicist, historicus en verzamelaar van bibliofiele boeken Ed Schilders uit uit Tilburg ontving eind vorige eeuw van een vriend een ijzeren bronsgekleurde plaquette waarop Laurens Janszoon Coster staat afgebeeld en voeten uit. Boven de plaquette staat de tekst: ‘De weldaad van de boekdrukkunst overtreft is voorstellingsvermogen’. Het onderste deel wordt gevuld met een vignet: een W in een kader met daarboven de letters WYT. Twee lauwertakken links, onder, en rechts van vignet. Daaronder rechts de jaartallen 1804-1954. Het betreft een 150-jarig jubileum van drukkerij en uitgeverij Wyt in Rotterdam, omstreeks 2000 opgeheven.
N.B. In de strijd tussen Haarlem en Mainz als geboorteplaats van de boekdrukkunst is menigmaal ten gunste van Coster gefraudeerd. Een ‘Comediae’ van Plautus die Frederik Corcellus op 4 december 1472 zou hebben gedrukt was een vervalsing waarmee Johannes Enschedé werd bedrogen. Professor Herman de la Fontaine Verwey schreef hier een omstandige bijdrage over onder de titel ‘Frederik Corcellus, knecht van Laurens Janszoon Coster of de gevolgen van een drukfout’, gepubliceerd in: ‘deel IV van ‘Uit de wereld van het Boek; Boeken, Banden en Bibliofielen’. Hes Uitgevers z.j., p.13-26.
Nog een persoonlijke ervaring. Toen ik in 1969 tijdens de zomervakantie een studiereis maakte langs bibliotheken in Oost-Europa (Joegoslavië, Tsjechoslowakije, Hongarije, Roemenië, Bulgarije) bezocht ik zowel openbare als wetenschappelijke bibliotheekinstellingen. In universiteits- en nationale bibliotheken kwam menigmaal de controverse Coster – Gutenberg ter sprake. Opmerkelijk is dat op een enkele directeur-bibliothecaris na, zoals van dr.Rulof Málek (een tegenstander van het communistisch regime, wat hem in 1970 zijn baan heeft gekost) de voorkeur werd gegeven aan Coster. Dat had zonder enige twijfel bij de toen nog communistische managers te maken met het feit dat zij aan Gutenberg als Westduitser de eer die hem toekwam gewoonweg niet gunden.
Artikel van H.P.Baard: ‘Kerstmis 1441: geboorte van het Coster-vraagstuk” (1944)
Vervolg van artikel door H.P.Baard (1944)
Wim Helversteijn ‘Tussen coulissen: Lourens Coster blijft zich in Haarlem bewijzen’ (Haarlems Dagblad, 4 augustus 1987)
‘Onze Coster; schatten uit de stadsbibliotheek; 400 jaar Librije’ door Nop Maas, in Haarlems Dagblad van 11 juli 1996. Intussen is vanwege betere conserveringsfaciliteiten de collectie van de oude librije in de stadsbibliotheek aan het Doelenplein verhuisd naar een depot van het Noord-Hollands Archief in de Janskerk
Gerard van Putten in Haarlems Dagblad van 29 december 1999: ‘Gesol en gezeul met Loutje’ in 1966
ANWB-bordje aan gevel bij Bavokerk op de Grote Markt Haarlem
Column van Hein Klemann: ‘De taaie mythes van Hadrianus (Haarlems Dagblad, 5 juli 2022)
De vermelding van Laurens Janszoon Coster in de Latijnse tekst als uitvinder van de boekdrukkunst door Adriaan de Jonge
In 2011 is een gedenksteen geplaats aan de gevel van het geboortehuis van Hadrianus Junius
De Lourens Costerstraat in Haarlem (Uit:’ Oud Haarlem in beeld’, De Vork, 2004, pagina 84).Mythe boekdrukkunst bestaat 600 jaar’ door Hein Klemann in Haarlems Dagblad van 15 augustus 2023. (Haarlems Dagblad, 15 augustus 2023)
Scheidend tentoonstellingsmaker Fred Pelt in de bibliotheek van Teylers met een Costerbeeldje-replica van Louis Royer. Het museum bezit de meeste Coster-penningen, geslagen bij gelegenheid van Coster-jubilea (Haarlems Dagblad, 14 september 2023)
Pareltje uit het Noord-Hollands Archief HET BOEK VAN LOUTJE. Door Hannah Goedbloed; fotografie Noord-Hollands Archief. In: HRLM nummer 88 – 2023, p.27-29.Vervolg van artikel in HRLM 88, 2023Slot van artikel in HRLM nummer 88, 2023 naar aanleiding van Coster-tentoonstelling in het Noord-Hollands Archief
Uit: ‘Houten Haarlemmers van A tot Z. Alfabet produkties / Eva Bomans & Anja Francissen. Haarlem,1995.
Titelblad van Jan Greshoff 1888-1948. Mijn vriend Coster. Uitgegeven door de Nederlandsche Vereeniging voor Druk- en Boekkunst ter gelegenheid van de zestigste verjaardag van de schrijver. 1656 pagina’s
Verantwoording in boek Jan Greshoff, mijn vriend Coster
NOTEN
(1) De voornaam Lourens is wisselend zowel gespeld met een a (Laurens) als o (Lourens). De familienaam Coster meestal met C, maar vaak ook met de letter K.
(2) Toen de collectie nog privé was van antiquaar Bubb Kuyper is een selectie ‘Veertig maal Laurens Janszoon Coster’ in 1988 tentoongesteld in de toen jubilerende Heemsteedse bibliotheek (Heemsteedse Courant, 4 april 1988). Veiling collectie over Laurens Janszoon Coster vond plaats op 9-10 juni 1993, catalogus 18. Slechts een deel van de Coster-prenten is door mij verworven
Artikel in de Heemsteedse Courant van 4 april 1988: ‘Veertig maal Laurens Janszoon Coster’
Tentoonstelling De mythe achter de man; 600 jaar Laurens Janszoon Coster tot en met 10 mei in het Noord-Hollands Archief Haarlem
In het tijdschrift ‘Uitgelicht’ van het Nord-Hollands Archief, nummer 21, december 2023 is een artikel geplaatst‘ Van Junius tot De Vries; het verhaal van Laurens Janzoon Coster door de eeuwen heen‘, p. 24-27
Vooromslag van ‘De Haarlemse Dichtlijn 2006’ met een illustratie door Eric J.Coolen
=============================================
JOHANNES GUTENBERG(circa 1400-1468)
Staat vast dat Johannes Gutenberg uitvinder is van de boekdrukkunst, het drukken met losse letters, het is niet onaannemelijk dat hij zich in Straatsburg dan wel Mainz, heeft laten inspireren door typografische blokdrukken uit de Nederlanden, met name de Hollandse Donaten, Latijnse grammaticaboekjes die tijdens de middeleeuwen in het onderwijs werden gebruikt. Charles Enschedé, in boeken uitgegeven in 1901 (‘Technisch onderzoek naar de uitvinding van de boekdrukkunst’ )en 1904 (‘Laurens Jansz. Coster, de uitvinder van de boekdrukkunst’) evenals de Duitse bibliothecaris en historicus Gottfied Zedler in zijn ‘Von Coster zu Gutenberg. Der holländische Früdruck und die Erfindung der Buchdruck’ (Leipzig, 1921) hebben op technische gronden de ontlening trachten aan te tonen. Wereldfaam heeft Gutenberg zich postuum verworven met vooral de zogeheten Gutenberg-bijbel, voltooid in 1455, waarbij van de 180 gedrukte exemplaren er 49 volledig zijn overgeleverd, allemaal aanwezig in bibliotheekinstellingen In 1987 is nog een exemplaar geveild voor 4,6 miljoen euro. De bijbels zijn verspreid in West-Europa, Moskou, Tokio, en de Verenigde Staten. Géén enkel volledig origineel exemplaar bevindt zich in Nederland, wat vermoedelijk mede te maken heeft met de Hollandse zuinigheid. In1987 is overigens wèl een facsimile-uitgave op de markt gebracht door uitgeverij Van Wijnen met hoofdkantoor in Amersfoort, die gebruik maakte van een Gutenberg-bijbel in Polen. 1 exemplaar daarvan kost 20.000 euro.
Betreffende Gutenberg verzamelde ik op basis van het lidmaatschap van de voormalige filatelistische vereniging ‘Papier und Druck’ / ‘Papier en Druk’ en enkele bezoeken aan het Gutenberg Museum in Mainz een bescheiden collectie Gutenberg-souvenirs. Onderstaand als bijlagen bij ‘Victoria’ twee gepreegte en gedrukte Gutenberg-souvenirs uit 1940, vervaardigd op een degelpers van het type Victoria door de Machinefabriek Rockstroh & Schneider in Dresden-Heidenau, door mij ‘gescoord’ bij een bezoek aan de Leipziger Buchmesse.
Viktoria-druksel Uitgave van Maschinenfabriek Rockstroh & Schneider, Dresden, 1940
Victoria-Plaketten, een uitgave van Maschinenfabrik Rockstroh & Schneider, Dresden, 1940
Librariana 