Tags

, , , , , , , ,

Over de kortstondige periode van  fazanterie ‘Mon  Plaisir’ van M.A.Hommerich aan de Binnenweg in Heemstede (1900-1907) en de lichtdrukkerij van echtgenoot Heinrich Kleinmann Haarlem (1893-1907)

Van Jan Dekker Uit Haarlem, kenner  (en verzamelaar) van oude Haarlemse fotografie ontving ik de scan van een artikel in de Vereniging Documentatie Prentbriefkaarten (VDP) Bulletin , 16. oktober 2015 over de periode van drukkerij Kleinmann &  Co. in Amsterdam en Haarlem van 1893-1907, als bijlage bij deze bijdrage wordt toegevoegd. (1) Voor Dekker interessant omdat de drukkerij van 1895-1897 was gevestigd in het Kenaupark, voor mij omdat het echtpaar Kleinmann-Hommerich van 1900 tot 1907 in Heemstede woonde. Van het geld dat Kleinmann verdiende met zijn uitgeverij-drukkerij is door zijn echtgenote een commerciële fazanterie opgezet aan de Binnenweg 22 (vroegere nummering) nabij het Blauwbruggetje in Crayenest, tussen het dorp Heemstede en de Haarlemmerhout (2). Na vertrek in 1907/1908 naar Scheffau/Berchtesgaden, waar het echtpaar een hotel-pension ‘Oberstein’ is gaan runnen, ook nadat haar man in 1909  na een lang ziekbed was overleden, heeft de weduwe haar grote liefhebberij van een fazanterie in Oberbayern voortgezet.

Reclame voor Fazanterie ‘Mon Plaisir’ in Heemstede (De Nederlandsche Jager, 1905-1906)

Een fazanterie/ faisanterie/ menagerie/volière kwam vooral als liefhebberij in vroeger eeuwen voor op buitenplaatsen. In Zuid-Kennemerland bekend van o.a. de Hartekamp (aldus een bericht van Linnaeus uit 1735), Huis te Manpad, Boekenrode, Leyduin/Woestduin, Westermeer, Elswout, Beeckestein en Velserbeek. 

Vooromslag van boek ‘Aardse paradijzen van de Verlichting’; door Carlo Caleria, waarin de 18e eeuwse menagerieën op hofstedes in Nederland zijn beschreven

Het ging hierbij veelal om fazanten, patrijzen, pauwiezen en hoendervogels. In 1786 beschikte Cornelis van Lennep, bekend als een gepassioneerd vinker,  op Huis te Manpad in zijn menagerie op Huis te Manpad goud- en zilverlakense Chinese fazanten en Carolina eenden . Hiervoor had  hij een pluimgraaf, genaamd Coert, in dienst. In Artis is tussen 1872 en 1888 een grote fazanterie gesticht, niet ver van de ingang.

Advertentie verkoop fazanten en eenden op Huis te Manpad uit de Opregte Haarlemsche Courant van 28 maart 1786
Voormalige menagerie van Huis te Manpad, Heemstede

De Amsterdamse dierentuin Artis verzamelde veel bijzondere fazantensoorten, meer dan 80 in de eerste veertig jaar, zodat de toen nog bestaande fazanterie van 1872 in 1888 gezelschap kreeg van een tweelingvolière. Sindsdien werd de ene de Oude Kweek, de andere de Nieuwe Kweek genoemd.

Oude foto van fazanterie in Artis Amsterdam
Recente afbeelding van de gerestaureerde Artis-fazanterie

Eind 19e, begin 20ste eeuw zijn verscheidene commerciële fazanterieën opgericht,  in Brummen, Doorn, Kerkwijk en Ulvenhout, waarbij met broedapparatuur nieuwe kweek van fazanten en hoendervogels tot stand kwam.  Behalve als consumptie ten gunste van poeliers en restaurants zijn om aan de vraag naar fazanten voor de jacht fazantenfokkerijen ontstaan. Deze kwekerijen hielden zich bezig met het fokken/uitbroeden van fazanten die later werd uitgezet in het wild, kort voor het jachtseizoen begon. Fazantenjagers waren o.a. prins Hendrik en prins Bernhard. Uit Kennemerland kunnen worden genoemd baron van Verschuer van de Hartekamp, baron van Hardenbroek, destijds burgemeester van Bennebroek en leden uit de adellijke families Barnaart, Willem Gerrit Dedel, Van Lennep en Quarles van Ufford.

Jachtgezelschap met prins Bernhard en zijn hond. Paardenkerkhof bij De Zilk, 1952 (Uit: Gert Baeyens en Joop Mourik, ‘Lezen in het duin’, 2012, pagina 65)
Jacht in de duinen door de elite heeft tot in de 20ste eeuw plaatsgevonden, Bovenstaand links jachtopziener Pieter Schellevis en jonkheer Frits Gevers met hun jachtbuit. Uit ‘Duinen en mensen Kennemerland pagina 54.
In ‘Duinen en mensen Kennemerland’ onder redactie van Rolf Roos is op pagina 172 geschreven: ‘De oorspronkelijk uit Azië afkomstige fazanten zijn in de middeleeuwen ingevoerd als smakelijke siervogel. De fazantenjacht, die tot in de zestiger jaren van de twintigste eeuw doorging, was intensief. Eeuwenlang zijn fazanten bijgevoerd om de stand kunstmatig hoog te houden (…) PWN organiseerde vroeger een min of meer rituele fazantendrift: een drijfjacht op fazanten waarbij maar enkele exemplaren werden geschoten’.
Een trots jachtgezelschap poserend met fazanten, hazen en konijnen, pagina pagina 116.
(Tubantia, 14 november 1970)
Prins op fazantenjacht op landgoed ’t Sidebroeck in Twente (Algemeen Dagblad, 14-11-1970)

Resultaat van een succesvolle jacht. Cees Rietvink met hoed op de wildwagen,. Uit: ‘Lezen in het duin’, 2012, pagina 67.
Drijversgroep, van wie Piet Duivenvoorden met hoed (Uit: Lezen in het duin, pagina 66).

Over fazanten wordt in het boek ‘Duinen en mensen Kennemerland’ onder redactie van Rolf Roos, 2009 geschreven op de pagina’s 105, 115, 117, 152, 163, 172 en 200.

Fazanten fokken. Uit: Gert Baeyens en Joop Mourik, ‘Lezen in het duin’, 2012, pagina 68
Vervolg fazanten fokken, pagina 68

In Haarlem heeft nog een fazanterie en vogelpark ‘Duinlust’ bestaan in de Pleiadenstraat tot de jaren vijftig van de vorige eeuw. Pas in 2017 is fazanterie ‘De Rooie Hoeve’ in Heeswijk-Dinther opgeheven.

(Haarlem’s Dagblad, 1950)
In de volière van kinderboerderij ’t Molentje, Groenendaal Heemstede bevinden zich anno 2022 twee goudfazanthennen en 1 kleurrijke goudfazanthaan
Zilverfazanthaan in Groenendaal Heemstede, 2024

In 2021 is de grote fazainterie van een bekende jagersfamilie in de Brabantse Peel, waar honderden fazanten werden gehouden onder dwang gesloten. Na talrijke protesten van faunabeheerders, zoals Fauna4Life heeft de gemeente Deurne de lopende vergunning ingetrokken. Vandaag de dag is fazantenjacht streng gereguleerd. Jagers moeten over een speciale vergunning beschikken om een bepaalde tijd te mogen jagen. In Elspeet bevindt zich de Fazantertie Timmer, met gemiddeld 19 soorten fazanten. In België is een grote fazanten kwekerij van ‘De Roost’ in Grimbergen met meer dan 20 verschillende soorten sierfazanten en van enige tientallen fazantachtige vogels.

Foto uit 2019 van de nog volle rennen met fazanten van Harry Kuypers in Deurne
Bericht van Fauna4Life met een foto lege kooien van de voormalige fazanterie in Deurne (2021)

Alvorens de bijna unieke catalogus (3) van de Heemsteedse fazanterie ‘Mon Plaisir’van M.A.Hommerich, gedrukt door Kleinmann, integraal in dit blog op te nemen volgt eerst een beknopt chronologisch overzicht van wel en wee van het echtpaar Kleinmann-Hommerich

In Heemstede was de broedmachine van Cyphers Incubator & Co uit Utrecht in gebruik.
De vertegenwoordiging in Utrecht was een onderdeel van de Amerikaanse firma Cyphers Incubator Company in Buffalo, New York, USA

1868, 12 maart,  Heinrich Kleinmann geboren in de gemeente Winden in de Pfaltz, Duitsland [De bevolkingsregisters van Amsterdam en Heemstede geven echter 1870 aan als geboortejaar].

1873, 10 april.  Maria Anna Hommerich [in andere aktes is sprake van A(nna) M(aria)] geboren in Haarlem als dochter van Heinrich Hommerich (1896 overleden) en Anna Maria Wassmann (1900 overleden

1893  Kleinmann, zich aanvankelijk fotograaf noemende – later ‘fototypist –  vestigt zich met fotograaf en lithograaf Godfried de Jong met een kunstinrichting voor lichtdruk in Amsterdam, in 1894 op het adres Coen Flinckstraat 366. Zij begonnen met een imitatiedruk van Delftsblauwe tegelafbeeldingen op glas, welke ingelijst werden verkocht voor 2 gulden per stuk.

1893, 13 juli, huwelijk van Heinrich Kleinmann in Londen met Maria Anna Hommerich uit Haarlem

Een nieuwe industrie op kunstgebied: oprichting firma H.Kleinmann & Co. (Het Nieuws van den Dag, 16 november 1894)

1894 Eerste uitgave van een album lichtdrukken ‘Panorama’s en stadsgezichten van Amsterdam met foto’s van G.H.Heinen’.  (4).  De Jong en Kleinmann gaan uit elkaar, maar eerstgenoemde zal later als vertegenwoordiger van Kleinmann in Amsterdam optreden. Als vertegenwoordiger in Duitsland trad de firma Fritzsche op. Vestiging  van lichtdrukkerij (5) met als vennoot Ottmar Friedrich Heinrich Schönhuth (1864-1937)

Aankondiging van vennootschap van Heinrich Kleinmann (lichtdrukker) en Ottmar Friedrich Heinrich Schönhuth (zakenman) (Nederlandsche Staatscourant, 25 september 1894)

Vooromslag van ‘Panorama’s en stadsgezichten van Amsterdam (1894) Bevat 26 lichtdrukken. Daarvan 3 onderstaand weergegeven
Kleinmann-Lichtdruk van panorama Amsterdam v.l.n.r.: Binnen-Amstel – Sarphatistraat – Hoogesluis – Amstel-hotel
Kleinmann lichtdruk panorama Amsterdam. V.l.n.r.: Stadhouderskade – Hobbemastraat – Rijksmuseum – Jan Luykenstraat – Amstel-hotel
Kleinmann lichtdruk panorama Amsterdam. V.l.n.r. Oude kerk, Centraal Station – St. Nicolaaskerk – Doeken hotel – Nieuwmarkt – Kloveniersburgwal – Zuiderkerk – Montelbaantoren

1895 , 19 februari, scheiding  voor de rechtbank in Amsterdam vanwege overspel van de echtgenote.

Medio 1895 verhuizing van de firma van Amsterdam naar Haarlem, adres Kenaupark 9, tevens woonadres.

Recente foto van het monumentale pand Kenaupark 9 waar de eerste lichtdrukkerij van Kleinmann was gevestigd

1895 Uitgave van de eerste fondscatalogus (aanwezig in o.a. het Noord-Hollands Archief). Specialiteit werd het uitgeven van fotoalbums met lichtdrukken van monumenten e.d. van Nederlandse plaatsen en streken, tevens van losse afdrukken. Voorts naast diverse boeken de uitgave van enkele (kunst) tijdschriften, waarvoor o.a. connecties met musea zijn aangegaan.

1896 de beide echtelieden zijn niet officieel hertrouwd, maar zijn weer samengekomen en tot het overlijden van Heinrich Kleinmann bij elkaar gebleven. ( In de volgende jaren zijn drie kinderen in Haarlem geboren, te weten Helena Carolina Kleinmann  (*1-5-1896) , Heinrich Hans Jozef (*6-6-1897)  (6) en Anna Maria Pauline (*15-10-1899)

Ontbinding met vennoot Ottmar F.G.Schönhuth in 1896. Als nieuwe vennoot treedt W.G.Vennekool op.

1897 omdat de vergunning van Kenaupark-villa afliep, verhuizing met bedrijf en woning naar het perceel  Spaarne 25 + huurpand op nummer 27; In plaats van Schönhuth trad toen de in Haarlem woonachtige Willem Gertrudis Vennekool (*Amsterdam 1863) als compagnon op.

1899 tijdelijke verhuizing naar woning Parklaan 33. In dat jaar  publicatie van een fondscatalogus in het Duits: ‘Verzeichnis illustrierter  Werke erschienen  in der Kunst-Verlagsanstalt von H.Kleinmann & Co. In Haarlem (Holland).

1899 Uitgave van ‘Verzeichnis illustrirer Werke der Verlags-Anstalat von H.Kleinnmaan & Co Haarlem

1900 Het gezin Kleinmann-Homnerich is verhuisd naar huize’ Schoonzicht’ (7), Binnenweg 22 Heemstede. Gelegen voorbij de huidige Bronsteeweg, nabij de zogeheten Blauwe Brug over de Crayenestervaart aan de tegenwoordige Heemsteedse Dreef. Uit de winst van de drukkerij is de fazanterie van de echtgenote gefinancierd.

1900 Uitgave van catalogus Fazanterie ‘Mon Plaisir’, Binnenweg Heemstede.

Inbraak en diefstal in de fazanterie in 1902

1903 surséance van betaling lichtdrukkerij, mede als gevolg van het gegeven dat het kassiersbedrijf Laane & Van Bemmel failleerde. Voorts is in november faillissement uitgesproken met vennoot W.G.Vennekool.

Ontslag van personeel firma H.Kleinmann & Co. (De Tijd, 11-11-1903)
Al na ruim 1 week kon het personeel van Kleinmann het werk voortzetten (Nieuwe Haarlemsche Courant, 20 november 1903)

1903, december, doorstart van de drukkerij dankzij overname van de uitgeverij-drukkerij door Carl Wendelin Schönhuth, onder artistieke leiding van Kleinmann.

Voortzetting Kleinmann & Co (De Courant, 14-12-1903)

1904 Homologie-accoord tussen Kleinmann en Vennekool, van wie laatstgenoemde in Zuid-Amerika verblijft

Staat faillissement Kleinmann en Vennekool ( Algemeen Handelsblad, 5 januari 1904)
Acoord van Kleinmann met Vennekool (Haarlem;s Dagblad, 18 februari 1904)

1905 Verhuizing van de drukkerij aan het Spaarne naar het adres Spaarnwouderstraat 3. In dat jaar is nog een winst gemaakt van circa 10.000 gulden. Architect Joseph Cuypers van de nieuwe St.Bavokerk trad als commissaris van de vennootschap op.

1906 Uitgave van ‘Prospectus van een op te richten drukkerij van H.Kleinmann & Co, met lijst van uitgegeven werken. In dat jaar deden zich tussen Kleinmann en Schönhuth problemen voor nadat bleek  dat te weinig werkkapitaal beschikbaar was voor vernieuwing. Van de uitgegeven aandelen van 1000 gulden waren er te weinig verkocht.

1906 geboren in Heemstede: Pauline Bertha Maria Kleinmann  (1923 getrouwd in Hilversum, overleden in 1934)

Adv, verkoop Huize ‘Schoonzicht’ en fazanterie, Binnenweg 22 Heemstede (Haarlem’s Dagblad, 8 oktober 1906)

1907 Einde van de drukkerij van Kleinmann & Co. Het echtpaar is vervolgens een hotelpension ‘Landhaus Oberstein’ in Scheffau begonnen, nabij Berchtesgaden in de Zuidduitse deelstaat Beieren.

Litho van Gasthof Oberstein nabij Berchtesgaden

1908  Verkoop van het woonhuis ‘Schoonzicht’ in Heemstede. Tevens  het definitief einde van de Heemsteedse fazanterie, waarvoor geen opvolging is gevonden. De rennen ofwel kooien zijn afgebroken, maar vervolgens op kleinere schaal opgebouwd in Scheffau/Marktschellenberg, waar M.A.Kleinmann-Hommerich haar grote passie nabij hotel ‘Oberstein’  aan de Scheffauerstrasse 19 heeft voortgezet.

Op bescheiden schaal is als liefhebberij, uitsluitend met een recreatief doel, een Fazainterie in Scheffau-Berchtesgaden voortgezet (Nieuws van den Dag, 13-7-1910)
Na meer dan een eeuw bestaat Gasthof Oberstein, aan de Scheffauerstrasse nabij Berchtesgaden, midden in de natuur tussen bossen en bergen, nog altijd en heeft het hotel veel positieve beoordelingen.

1908 Veiling bij G .Theod. Bom & Co  van persen en machines en fonds publicaties ‘Kunst- Boek- steen- en lichtdrukkerij van de Firma H.Kleinmann & Co

Fondsveiling en drukkerijveiling kunstdrukkerij H.Kleinmann & Co (Nieuwsblad voor den boekhandel 1908)
Bericht van veiling kunstuitgaven van J. Kleinmann & Co op 11 november 1908 bij G.Theod. Bom & Zoon, Amsterdam

1909 In dat jaar verscheen nog een editie van “Onze Kunst’, achtste jaargang onder de firmanaam H.Kleinmann

Onze Kunst, 8e jaargang nummer 1 , gewijd aan o.a. de kunstenaars Lucas van Leyden en Jan Stobbaerts (Het Vaderland, 28-1-1909)

1909 overleed na een langdurig ziekbed Heinrich Kleinmann op 10 november; het pension is nog enige tijd  voortgezet onder de naam Wed.H.Kleinmann. Zij adverteerde hiervoor in Nederlandse bladen.

‘Heinrich Kleinmann 10 november verstorben’ (Börsenblatt fur den deutschen Buchhandel, Freitag 19.11.1909) Tevens bericht in het Nieuwsblad voor den Boekhandel. Gelet op het plotse vertrek van Kleinmann naar Beieren eind 1907/begin 1908 is nog diverse malen in voornoemd Nieuwsblad gevraagd hoe het zat met het copyright van door de firma vervaardigde lichtdrukken, zonder dat hierop een gepubliceerd antwoord kwam.

Augustus 1911 heeft in augustus een tweede veiling plaatsgehad bij de firma Bom  van een resterende fondsvoorraad boeken en platen uit de nalatenschap van wijlen H.Kleinmann.

1915 is Anna Maria Hommerich teruggekeerd naar Nederland en op 14 januari hertrouwd met de Amsterdamse koopman, geboortig uit Wunschdorf, Duitsland,  Robert Johannes Christian Degen.

1927 is zij op  13 oktober, intussen wederom weduwe, op  58-jarige leeftijd overleden

Noten

(1)Nadien is in het tijdschrift ‘De Boekenwereld’, jaargang 35, nummer 1, 2019, een vrij  uitvoerig artikel met illustraties gepubliceerd: ‘Lichtdrukkerij H. Kleinmann & Co. In Haarlem en de Nieuwe Kunst’ door bibliothecaris UB-Leiden Kasper van Ommen, p. 22-29

Eerste pagina 22 van artikel over lichtdrukkerij Kleinmann door Kasper van Ommen
Inleiding bij artikel Kleinmann, pagina 23 (De Boekenwereld, 35, nummer 1, 2019)

(2) Tot de Haarlemse annexatie van 1 mei 1927 ressorteerde  de Haarlemmerhout tot de Meester Lottelaan grotendeels onder de gemeente Heemstede.

(3) Voor zover bekend zijn wereldwijd slechts 2 exemplaren bewaard gebleven, beide aanwezig in de bibliotheek van het Noord-Hollands Archief te Haarlem

(4) In 2002 is hiervan in Amsterdam een herdruk verschenen.

(5) De lichtdruk – vlakdruk – was een nieuwe fotomechnische reproductiemethode. Een glazen plaat wordt bedekt met een laag gelatine, waarin chroomzure zouten zijn gemengd. Wanneer op die plaat licht is gevallen, zwelt de gelatine in ammoniakwater op en neemt drukinkt aan. Legt men een fotografisch negatief op de verse gelatineplaat en laat men er licht doorvallen, dan zal de plaat ongelijk belicht worden en de gelatine zal in ammoniakwater op de onderscheiden plaatsen in verschillende mate opzwellen, al naar de duur en de sterkte der belichting. De plaatsen zullen in verschillende mate drukinkt opnemen en de niet gezwollen plaatsen nemen in het geheel geen inkt op. Men kan vervolgens van de plaat een afdruk op papier maken.

Voorbeeld van een collotype ofwel lichtdruk machine
Kleinmann werkte vanaf 1902 met een lichtdrukmachine van de firma Schmiers, Werner & Stein uit Leipzig

Samengewerkt werd o.a. voor o.a. teksten en steendrukken met de Haarlemse drukkerijen Emrik & Binger en Joh. Enschedé en Zonen en ook zijn professionele fotografen ingezet, uit Haarlem o.a. de in zijn tijd bekende Berend Zweers (1872-1948. ) Omslagen zijn onder meer vervaardigd door de kunstenaars  Johan Thorn Prikker, Theo Nieuwenhuis, Derkinderen, J.G.Veldheer,  K.P.C.de Bazel, Theodoor Colenbrander, Carel Adolph Lion Cachet, Theo van Hoytema en H.P.Berlage.  Zie hiervoor het artikel van Kasper van Ommen in de Boekenwereld, nr.1, 2019: ‘Lichtdrukkerij H.Kleinmann & Co in Haarlem en de Nieuwe Kunst’.

(6) Heinrich Hans Josef Kleinmann (H.Kleinmann jr.) (1897-1945) woonde na Haarlem en Berchtesgaden  in Amsterdam en is toen op 8 april 1920 in het Oostenrijkse Innsbrück getrouwd met Helena Therese Zwettler (geboren in Marburg, Duitsland). Onder de naam H.Heinrich & Co. beheerde hij een filmbureau, Singel 514, Amsterdam

Advertentie van filmbureau H. Kleinmann & Co. uit 1919
H.Kleinmann filmbureau. Uit: Kunst en Amusement, 5-11-1920
H.Kleinmann& Cie. Filmbureau (Kunst en Amusement, 17-11-1923)
De verfilming van Heyermans’ ‘Droomkoninkje’ Met liggend regisseur H.Kleinmann jr. (Haagsche Courant, 7-9-1926)
Advertentie film ‘Droomkoninkje (‘De Tribune, 27-11-1928)
Giessen-Nieuwkerk op de film door Kleinmann’s Filmfabrikatie (De Limburger, 28-9-1929)

Heinrich Kleinmann Jr. was in 1945 voor de Arbeidsinzet werkzaam en woonachtig in Berlijn, na eerder in Haarlem, Heemstede, Berchtesgaden en Amsterdam. In de wijk Wilmesdorf is Heinrich Kleinmann jr. bij een bombardement van een geallieerd vliegtuig  dodelijk gewond op 10 februari 1945. Als zodanig is Heinrich H.J.Kleinmann bij het Nederlands Rode Kruis door de Oorlogsgravenstichting als Nederlands slachtoffer geregistreerd.

Bericht in het Nationaal Archief omtrent overlijden van Heinrich (Hans Jozef) Kleinmann 19 februari 1945 in Berlin-Wilmersdorf

(7) Niet te verwarren met het gelijknamig grotere pand aan de Herenweg 180, dat destijds eigendom was van bloembollenkweker Preijde.

De beeldhouwer W.C.Brouwer (1877-1933) vervaardigde vermoedelijk voor Meer en Berg bovenstaande tuinvaas met op het deksel een fazant. De sculptuur heeft lang op het Roemer Visscherplein bij het station gestaan en is sinds 2000 in de tuin van hert raadhuis Heemstede te vinden.
Meeste advertenties en bijdragen over fazanterie verschenen in het blad ‘De Nederlandsche Jager’(`1904)

Catalogus van Fazanterie ‘Mon Plaisir’ M.A. Hommerich, Binnenweg 22 Heemstede. Uitgave van Kleinmann, 1900

Catalogus van Fazanterie Mon Plaisir van M.A,.Hommerich in Heemstede, met 69 afbeeldingen gedrukt door echtgenoot H.Kleinmann en die voor 50 cent verkrijgbaar was
Rechts de fazanterie met huis Schoonzicht, Binnenweg 22 Heemstede

Slot van catalogus fazanterie ‘Mon Plaisir’ van M.A.Hommerich (drukkerij Keinmann & Co., 1900)
Fazantenlitho uit 1905

Bijlage 1 Artikel ‘Kleinmann & De Jong, Amsterdam en Kleinmann & Co, Amsterdam en Haarlem 1883-1907’, door Jan Spoorenberg, Henk Voskuilen, Antoon Bosselaers en Peter Don, uit: VDP Bulletin, 126, oktober 2015

Artikel Kleinmann, VDP, 1226, oktober 2015, pagina 2
Vervolg pagina 13
Vervolg pagina 14
Vervolg pagina 16
Vervolg pagina 17
Slot VDP, oktober 2015, pagina 18.

Bijlage 2: Door de lichtdrukkerij Kleinmann & Co in totaal minstens 26 fotoalbums uitgegeven van steden en streken (met voor zover bekend via bibliotheken het jaartal van uitgave). Verscheidene albums zijn verschenen in samenwerking met een lokale boekhandel Het bedrijfsarchief van deze uitgeverij-drukkerij is niet bewaard gebleven. Grafisch werk van H.Kleinmann bevindt zich in onder meer de volgende instellingen: Rijksmuseum Amsterdam, Koninklijke Bibliotheek (ook correspondentie met uitgevers, kunstenaars en museumdirecteuren), Stadsarchief Amsterdam, Noord-Hollands Archief Haarlem en de Rijksdienst voor Kunsthistorische Documentatie (RKD) in Den Haag. Voorts in verscheidene buitenlandse bibliotheken. Veel afbeeldingen van zijn lichtdrukken zijn te vinden op de internetsite van Nederlands erfgoed: Musea, Monumenten en Archeologie.

-Panorama’s en stadsgezichten van Amsterdam (1894)

Panorama’s en stadsgezichten van Amsterdam. Opname en uitgave G.H.Heinen. Druk: H.Kleinmann & Co.

-Souvenir d’Amsterdam

-Album van ‘s-Hertogenbosch (1901)

-Album van Assen (1897)

-Album van Den Helder (1899)

-Album van de Zaanstreek (1896)

Vooromslag de Zaanstreek’ Ontwerp Th.J.Nieuwenhuis., Uitgave & lichtdruk H.Kleinmann & Cie, Haarlem

-Album van Dordrecht

-Album van Rotterdam (1897)

Vooromslag van ‘Album van Rotterdam’. Uitgave H.Kleinmann, Haarlem

-Album van Gouda (1897)

Album van Gouda
Een van de eerste prentbriefkaarten van Gouda. Lichtdruk van H.Kleinmann & Co,

-Album van Groningen (1898)

-Album van Haarlem (uitgave m/m/v/ Coebergh 1895)

Lichtdruk van de Oude Bavokerk
Spanjaardslaan, Haarlemmerhout
Wandeling in de Haarlemmerhout

-Album van Haarlem’s omstreken (uitgave van boekhandel Henri Coebergh)

Vooromslag van album ‘Album van Haarlems Omstreken (uitgave van Henri Coebergh)
Het Huis te Kleef, lichtdrik door H.Kleinmann
De Vredesbrug van het Oude Slot Heemstede
Duin en Daal (Bloemendaal) met Gezicht op Haarlem
Brouwerskolkje

-Album van Marken, Volendam, Edam, Monnikendam (1896)

-Album van Nijmegen en omstreken (1901 / 1905)

Vooromslag van ‘Album van Nijmegen en iomstreken’ Uitg. Photo. & Lichtdr. v. H.Kleinmann & Co Haarlem

-Album van Soerabaja (1902)

-Album van Oosterbeek

-Album van Valkenburg

Voorzijde van ‘Album van Nijmegen en Omstreken’

-Album van Wageningen en omstreken

-Album van ’t Gooi en Baarn (1897)

-Album van Leeuwarden

-Album van Sneek

-Allbum van Ede

-Album van Utrecht (1896)

-Harderwijk in beeld

-Herinnering aan Alkmaar en omstreken

Vooromslag van ‘Herinnering aan Alkmaar en omstreken’ met photos van C.S.van der Aa. Uitgave en lichtdrukken J.Kleinmann & Co te Haarlem

-Souvenir van Hilversum

-Souvenir de la Hollande: vues d’après nature

‘Souvenir de Hollande‘, verrkrijgaar via antiquariaat Goltzius

-Souvenir de la Haye et Scheveninque (1896)

Van afzonderlijk verschenen publicaties en catalogi vermeld ik het titelblad van onderstaande uitgave van welke de 8 lichtdrukken van de Hartekamp in Heemstede in een apart blog zijn opgenomen

Titelbladzijde catalogus als boekwerk uitgegeven door de Binnenlandsche Exploitatie-Maatschappij van Onroerende Goederen te Amsterdam, met teksten en lichtdrukken vervaardigd door H. Kleinmann & Co, (1902)
Deel van voorzijde groene linnen band met in vaag geworden vergulde letters: ‘Kijkjes en bezittingen der Binnenlandsche ExploitatieMaatschappij van Onroerende Goederen‘ Met inleiding en teksten door J.Craandijk en Bevat 58 lichtdrukken van Duin en Daal, Gezicht Op Zandvoort, Kweekduin, Kijkduin, Lindenheuvel, station Overveen,Groot Zomerzorg, Gezicht op Haarlem, Koninginneduin, Caprera, Kleverlaan, Kleverpark, Haarlem-Schoten, ’t Klooster, Aerdenhout villa Erda, De Hartekamp Heemstede
Hartekamp de Moederboom op de Overplaats (die door Linnaeus zou zijn geplant) Lichtdruk H.Kleinmann & Co, Haarlem
In Haarlem werkte Kleinmann onder meer samen met E.A.von Saher, directeur van de School van Kunstnijverheid (Haarlem’s Dagblad, 4 juni 1904) In 1903 verscheen bij Kleinmann een catalogus van werken van Walter Crane in het Haarlemse museum. Ook werkte hij nauw samen met de directeur van het Koloniaal Museum dr.Frederik Willem van Eeden
Vooromslag van album ‘Koloniaal Museum te Haarlem’; koloniale voortbrengselen enz. ten dienste van het onderwijs’. Kleinmann & Co

Boeken uitgegeven en gedrukt door H.Kleinmann & Co, aanwezig in de bibliotheek van het Noord-Hollands Archief, Haarlem
Eén van de Haarlemse beroepsfotografen die voor Kleinmann werkte was B.Zweers (1901)
Over de uitgave ‘Haarlemsche hofjes‘, in 26 lichtdrukken. (In: Jaarboeken Vereeniging Haerlem, 1976
‘Haarlemsche hofjes’ door J,.Craandijk en lichtdrukken van H.Kleinmann & Co (Land en volk. 2-6-1905)
Voooromslag van ‘Revue Bimestrielle pour ;’Art Appliqué. (Kleinmann) Als aanplakbiljet, vervaardigd door I.Thorn Prikker, opgenomen in ‘De grafische kunst in het praktische leven’ door W.F.Gouwe. Hierin komen vooral etsen, steendrukken, linoleumsneden, en houtsneden ter sprake, maar niet lichtdrukken, de specialiteit van Kleinmann
Vooromslag van ‘Maandblad voor Vercieringskunst. Hoofdredacteur F.H.B.Boersma; uitgave van lichtdrukken van Kleinmann & Co., 1896. Bevat veel ontwerpen van Carel Adolphe Lion Cachet (1864-1945), maar ook van andere sierkunstenaars als Thorn Prikker. Lebeau, De Bazel, Lauweriks, Nieuwenhuis, Der Kinderen, Veldheer, Colenbrander Dijsselhof, Van Hoytema etcetera.
Vercieringskunst’ Uit: ‘Nieuws van den dag, 7 maart 1896.
Ingezonden stuk over strubbelingen tussen redacteur F.H.Boersma en uitgever/drukker H.Kleinmann. dat in 1897 in enkele kranten, waaronder de Opregte Haerlemche Courant werd opgenomen.
Iemand die welklicht meer dan enig andere kunstenaar voor Kleinmann heeft gewekt is C.A.Lion Cachet (1864-1945). Bovenstaand enkele passages uit het boek ‘De verluchting van het boek’, door G.H.Pannekoek Rotterdam Brusse, 1923, pagina 24, waarin eenmalig expliciet de naam van Kleinmann voorkomt).
Op pagina 22 van voornoemd boek door G.J.Pannekoek, die zich na een naamswijziging later G.H.’s-Gravesande noemde, komen ook de namen andere sierkunstenaars voor die in opdracht van Kleinmann hebben gewerkt: T. Nieuwenhuis, T.Colenbrander en J.L.M.Lauweriks. Op bladzijde 52 wordt bovendien aandacht besteed aan met name de toenmalige representanten van de kunstnijverheidsbeweging in de toegepaste grafiek: Dysselhof, Derkinderen, Lion Cachet en Nieuwenhuis.
‘Maandlald voor vercieringskunst’ met vermelding van H.Boersma als hoofdreadacteur. Uitgave H.Kleinmann & Co te Haarlem

‘Bouw en sierkunst’ uitgeven door Kleinmann. Deze en andere tijdschriften van de uitgeverij H. Kleinmann & Compagnon zijn globaal beschreven en geïllustreerd in voornoemd artikel door Kasper van Ommen (De Boekenwereld, 2019)

Vooromslag de Architect, onder redactie van het genootschap Architectura et Amicitia,, 10e jaargang Matthieu Lauweriks. Druk en uitgave H.Kleinmann & Co
Voor lichtdrukken van voorwerpen, planten, schilderijen, gravures e.d. nam Kleinmann contact op met instellingen in Haarlem (Koloniaal museum, Kunsthistorisch museum), Amsterdam en Leiden (de Lakenhal) Bovenstaand de afdruk van een geschilderd portret van de Amsterdamse regent Michiel Bruyning (1690-1773) uit particulier bezit van mw. Heshuijsen te Haarlem

Nota Bene. Bij gebrek aan bewaard gebleven bedrijfsarchief is veel gebruik gemaakt van de internetsite delper

Inteekenlijst H.Kleinmann & Co, Haarlem, 1896 (Rijksmuseum Amsterdam)

BIJLAGE 3: Vermeldingen van uitgaven door H.Kleinmann & Co in het standaardwerk van Ernst Braches: ‘Het boek als Nieuwe Kunst; een studie in Art Nouveau’.

Uit: ‘Het Boek als Nieuwe Kunst’
Vervolg. E.Braches: ‘Het Boek als nieuwe Kunst’
Slot van ‘Het Boek als Nieuwe Kunst’

BIJLAGE 4: FONDSCATALOGUS H.KLEINMANN & Co., HAARLEM; door IR. JAN DEKKER

Fondscatalogus H.Kleinmann & Co; door Jan Dekker
Vervolg fondscatalogus Kleinmann & Co.
Bovenstaande band van De batikkunst in Oost-Indië (Rouffaer/Juynboll), 1900, bevat een Engelse tekst met 100 platen +in de tekst; Nederlandse taal met 80 platen, en Franse tekst ook 80 platen. Op 15 december 2015 geveild bij Bernaerts in Antwerpen. De Duitstalige uitgave : ‘Die Batikkunst in Niederl. Indien’ wordt voor 2.950 euro aangeboden op de site van Boekwinkeltjes. Het album gewijd aan Thijs Maris voor 2.500 euro.
Een boek in batik ingebonden wordt bij antiquariaat Goltzius aangeboden voor 247.50 euro
Vooromslag van Album Thijs Maris, uitgave Kleinmann, 1900
Vervolg fondscatalogus Kleinmann & Co
vervolg fondscatalogus Klein & Co.
Vervolg fondscatalogus Kleinmann & Co
Vervolg fondscatalogus Kleinmann & Co.
Slot fondscatalogus Kleinmann
Lichtdruk Peper Cultuur 1901 uit: Koloniaal Museum te Haarlem met afbeeldingen betreffende lokale voortbrengselen ten dienste van het onderwijs. Uitgave H.Kleinmann, 1895-1901. Bevat 48 platen.

AANVULLINGEN op basis van antiquariaten en veilingen

-Bouw- en sierkunst, revue bimestrielle de l’art antique et moderne. Année 1 -IV, 1898-1903, complète [antiquariaat Kok]

– De architect, Hedendaagsche en oude kunst. 1892-1907. 16 jaargangen in 4 delen. In 2029 geveild bij Bubb Kuyper in Haarlem

Illustratie uit: ‘De Architect’, negende jaargang, 2001.Lichtdrukken en uitgave door H.Kleinmann & Co , Haarlem. Met afbeelding van het interieur der Bavokerk in Haarlem

-Nieuwenhuis, A.W. Anthropometrische Untersuchungen bei der Dajak . Bearbeitet von J.H.F.Kohlbrugge. Kleinmann [Klikspaan Leiden]

-Frans Hals, heliogravures naar zijne schilderijen in Nederland. Tekst E.W.Moes. Haarlem, H.Kleinmann & Co, 1899 (RA)

-Dyck, Antoine van Dyck l’homme et l’artiste, par Pol de Mont Choix de 60 phototypis d’après ses oeuvres avec introduction. Kleinmann, 1901 [Kerssemakers]

Antoine van Fyck l’homme er l ‘artiste’; par Pol de Monr. Haarlem, Kleinmann & Co.

-Schmeltz, Dr.J.D.E., C.Leemans, G.A.Kroeze. Beiträge zur Athrologie, Etnographie und Archeologie Niederl. Westindiens, Mitteilungen aus dem Niederl. Reichsmuseum für Völkerkunde. H.Kleinmann & Co Haarlem + Martinus Nijhoff ‘s-Gravenhage, 1904, 23p. [Curacao]

-Quanjer, H.M. Bijdrage tot de kennis van den anatomischen bouw van geneeskundige planten. Haarlem, de erven Loosjes, 1903. Photolithographed plates by H.Kleinmann & Co. [antiquariaat Kok]

-Kroeze, G.A. Crania ethnica Philippinica, ein Beiträg zur Anthropologie der Philippinen. Beschreibung der Schädelsammlung von Dr. A.Schadenberg mit Einleitung und Mitwirkung von K.Kollmann. H.Kleinmann, 1901-1904 [Grimbergen Boeken]

-W.G.C.Bijvanck, Abr. von Dohna, H.J. de Dompierre de Chaufepié e.a. De Oranje Nassau Boekerij en de Oranje-Penningen in de Koninklijke Bibliotheek en in het Koninklijk Penning-Kabinet te ‘s-Gravenhage ) 2 titels in 1 band. H.Kleinmann, 1898. [antiquariaat Schot / antiquariaat Klondyke /Appelboek Aanwezig in o.a. K.B. en bibliotheek Noord-Hollands Archief Haarlem]

Titelblad van ‘De Oranje-Nassau boekerij en de Oranje-Penningen( …) ‘ H.Kleinmann & Co, Haarlem, 1894
Titelblad van tweede afdeling ‘De historiepenningen en munten betrekking hebben de op het Stamhuis‘; Uitgave H.Kleinmnn & Co

-Dessins de maîtres francais. Londres, Haarlem. Choix de 30 photopypies. Kleinmann, vers 1890-1900 [ antiquariaat De Keerkring]

Vooromslag van ‘Dessins des maîtres Francais’. Kleinmann & Co,.

-Tentoonstellingscatalogus van Kunstnaaldwerk in het museum voor Kunstnijverheid te Haarlem. 1904

Kindermutsjes vervaardigd door Adrienne Broeckman-Klinkhamer uit Tentoonstellingscatalogus Haarlem, 1904

-Picture Gallery in the Townhall of Haarlem circa 1900 [Noord-Hollands Archief (NHA) Haarlem]

-Rijks archiefgebouwen in Nederland. 1900 [NHA, Haarlem]

-Peintures ecclésiastiques de moyen-age: de l’époque d’art de Jan van Scorel et P.van Oostzaanen 1490-1560. Kleinmann, 1903-1904 [NHA Haarlem].

-Moderne Kunst in Nederland. Heliogravures naar de originele schilderijen van Israëls, Mesdag, Mauve, Van de Sande Bakhuijzen, Bosboom enz. H.Kleinmann & Company.36 p.

Th.van Hoytema. Druk door H.Kleinmann & Co., Haarlem voor Maandschrift voor Vercieringskunst, september en october 1896. F.H.Boersma.1 van de Kleinmann afdrukken ingelijst verkrijgbaar via de site MEISTERDRUCKE

Theo Neuhuys. Twee staande vogels. Kleinmann, 1905 (Meisterdrucke)
Johan Thorn Prikker. Titelblad van Meesterstukken der XIX eeuwsche schilderkunst, onder redactie van M.Michel. Druk: Kleinmann (Meisterdrucke)

SELECTIE TOEVOEGINGEN UIT WORLDCAT (310 ITEMS)

-Kolonie Suriname: afbeeldingen betreffende cultuurgewassen, plantages, goudvelden, volkstypen etc. 1896.

-Le Psautier de Peterborough. J.van der Gheyn (Joseph Marie Martin) (1854-913), Catholic Church. Brussels, Bibliothèque Royale de Belgique. 1906

-Het leven van Jezus: 12 kunstplaten naar de beroemde schilderijen van Hoffmann, Plockhorst, Liezemeijer, Liszko. Door J.S.M.Baljon, J.A.van Beek. Oud Katholiek Seminarie Amersfoort (vorige eigenaar), 1896

Voorzijde van ‘Het Leven van Jezus’. Uitgave van Kleinmann & Co., Haarlem, 1896

-Verzeichnis illustrirter Werke erschienen in der Kunst-Verlagsanstalt von H.Kleinmann & Co Haarlem, 1899

-Kolonie Suriname: Album de 23 phot. de la Guyane Néerlandaise acheté en 1899 par le prince R. Bonaparte. z.d.

-Bedrijfsdocumentatie H.Kleinmann & Co. Prospectussen e.d. 1894-1906 in Bibliotheek van de Koninklijke Vereniging voor het Boekenvak Amsterdam

-Prospectus van de op te richten drukkerij van H.Kleinmann & Co, met lijst van uitgegeven werken. 1906

-List of facsimile reproductions of sketches by the old masters. z.d.

-Trap van een Hindoe-tempeltje te Papoh (Java) 1900

-Reproductie van het schilderij ‘Avondzon’ van Julius Jacob van de Sande Bakhuyzen. circa 1900

-Bibliotheek van het administratiegebouw der Rotterdamsche diergaarde OTM 1898

-Ethnographisches album van hert stroomgebied der Congo. H.P.M.Kosters 1901-

-Het ontwerpen van ornament op systeem – naar natuurvormen. Door Willem Bogtman, 1905

-Illustratie t.g.v. het promotiediner van C.T.van Valkenburg. PK-2020. Johan Huizinga, 1898

-Lucas van Leyden 1554-1533 Handzeichungen, Stiche und Gemälde. 1902-04 / 1909

-Jacob van Ruisdael nach seiner Gemälden, Handzeichungen und Radirungen. 1900

-Jan en Hubert van Eyck. 1901

-Jan Steen circa 1901

Muzeum Narodowe w Krakowie; http://www.zbiory.mnk.pl ;MNK XX-r-22971;Bliżej Kultury;fot. B. Cygan M. Szczypiński. Lichtdruk van een tekening door Jan Swart van Groningen uit circa 1530-550, als lichtdruk verschenen bij H.Kleinmann & Co., in serie Oude meesters van de Hollandsche School, nummer 4

-H.J.Dompiere de Chaufepié. Grieksche munten in historische orde gerangschikt. 1900

-De Tuin, geïllustreerd maandschrift kunst, literatuur, tooneel, muziek, politieke wetenschappen en maatschappelijk werk, 1899

-Zeeslag tusschen de Bataafsche en Enelsche vlooten, op de hoogte van Egmond, den elfden october 1797 staande de Bataafsche vloot onder het opperbevel van den Admiraal De Winter Lichtdruk Kleinmann, circa 1900

-Heer begeleidt dame OTM: Pr.D29. Beeld, circa 1896

-Studie van drie dameshoofden en arm OTM: Pr.D.1637 Beeld, circa 1896

-Proeve van lichtdruk, naar eene teekening van kapitein Staring, verkleind op een derde der origineele groote OTM: Pr.E21 Beeld circa 1895 door Kunstinrichting voor lichtdruk- en photo-mechanische reproductiën (Snel- en Handpersbeweging) J.Kleinmann & Co, circa 1895.

-Handzeichungen alter Meister der vlämischen Schule. Serie 1 circa 1905

-Handzeichungen alter Meister der holländischen Schule. Serie 1-6. 1896-1906

Handzeichungen Alter Meister der Holländischen Schule (foto Auktionshuset Linköping)
Muzeum Narodowe w Krakowie; http://www.zbiory.mnk.pl ;MNK XX-r-22888;Bliżej Kultury;fot. B. Cygan M. Szczypiński Jan Hackaert, uit tekeningen van oude meesters der Hollandsche School, serie V, 1 Uitgave: H.Kleinmann & Co

-Pieter de Hooch 1630-1677, und Johannes Vermeer, 1632-1675, aus Delft. z.d.

-Gerard David, dit maître Gerard de Bruges, 1450?-1533. 1904?

-Verhaaltjes door tante Charlotte, schrijfsteer van Neefjes & Nichtjes,Uitgace en Lichtdruk Kleinmann & Co Haarlem, z.d.

-Rogier vander Weyden (Rogier de la Pasture) 1400?-1464. Königl. Museum Antwerpen., National Galerie London, Louvre Paris, Mauritshuis Haag, Ufizi Galerie Florenz 1901-05

-Ouvrages artistiques: publies 2004

Amsterdamsche burgerweesjes, naar een schilderij in het Rijksmuseum Amsterdam van Therese Schwartze. Lichtdruk H.Kleinmann & Co

-Dr.A.W.Nieuwenhuis: anthropometrische Untersuchungen bei den Dajak. Auteurs: J.H.F.Kohlbrugge, Anton W.Nieuwenhuis 1903

-Gids voor de bezoekers van de Sophia Augusta-Stichting Het Stedelijk Museum, Paulus Potterstraat te Amsterdam Door C.W.H.Baard. Kleinmann, 1906

-Wilhelmina-dag op Ceylon: herinneringsalbum van de Ragamafeesten op den 31sten augustus 1901. 1901.

-Afbeeldingen betreffende koloniale voortbrengstelen enz. ten dienste van het onderwijs. Koloniaal Museum Haarlem. Kleinmann, 1901

-Frühholländer in Italien. Auteur Franz Dülberg. circa 1906

-Pieter Breughel, dit l’ancien: l’homme et son oeuvre. Choix de 50 phototypies d’après ses oeuvres J.Kleinmann, 1905

Pieter Breughel dit l’ancien Choix de 50 phototypies d’après ses oeuvres par Pol de Mont. Kleinmann & Co

-Die Altholländische Gemälde im Erzbischöflichen Museum zu Utrecht. Franz Dülberg. 1904

Tentoonstelling van Japansche kunst: gids voor den bezoeker. Auteur-redacteur: J.D.E.Schmeltz. 1899

-Le Musée des enlumineurs. Auteur: Pol de Mont (Karel Maria Polydoor) z.d.

-De jonge kunst: orgaan der Nederlandsche vereeniging voor ambachts- en nijverheidskunst. Auteur: H.P.Berlage. 1905

-Ploegen van een sawah met karbouwen in Nederlands-Indië. Beeld 1900

-Karel de Groote’s paleiskapel op het Valkhof te Nijmegen. Beeld 1903

-Gegraveerd koperen glasplaat in de Nicolaikerk te Stralsund. Beeld 1903

-Hans Memling. Quatre vingt Planches hirs texte. Avec de reproductions d’après les tableaux les plus éminents du maître. z.d.

Hans Memling ‘Le Louvre à Paris. H.Kleinmann & Co.

-Het vlechtwerk in den Indischen Archipel, uitgegeven bij gelegenheid der tentoonstelling van de Vereeniging “Oost en West”: te ‘s-Gravenhage, augustus 1902 Door J.A.Loeber

Het vlechtwerk in den Indische Archipel., door J.A.Loeber. Kleinmann & Co

-Tentoonstelling van oude & nieuwe kant. Museum van Kunstnijverheid. Haarlem mei-juni 1903

-Vrouwen bezig met rijststampen in Nederlands-Indië. Beeld 1900

-Mozaikvloer St.Servatiuskerk te Erp. Beeld 190-Interieur Aya Sophia te Constantinopel. OTM Pr.C 1050 beeld 1899

-Kaart van Nederland met de industrieën waarin vrouwen werkzaam zijn in verschillende gemeenten. Auteurs: H.M.A.Jungius, W.Ph.A.Knijff, 1898

-Algemeen bibliotheekgebouw OTM Pr.827. beeld 1897

-De goederenbeurs in de nieuwe beurs te Amsterdam. Beeld 1901

-Marten Harpertsz. Tromp. Beeld, z.d

-Diploma voor de boekhandelstentoonstelling in 1892. Ontwerp Adolf Lion Cachet.

-Diverse bijbelse scènes, letters G en H, uit een Bilia Pauperum, uit stadsbibliotheek Haarlem. 1896

-Wandschildering ‘De Processie’; Ontwerp. Antoon Derkinderen. 1896

-Reproductie van twee bladzijden uit een vijftiende-eeuws boek met een afbeelding van ‘de beweening van Christus’, 1896.

Vooromslag Peintures Ecclésiastiques du moyen-age de l’époque d’art de Jan van Scorel et P.van Oostzaanen Publiées sous les auspices de Gustave van Kalcken et accompagnées de notices de Dr. J.Six. Haarlem, H.Kleinmann & Cie, Imprimeurs-Éditeurs. 1903-1904