Tags
:Lichtdrukkerij Kleinmann, boedmachines, Cyphers, Fazanterie 'Mon Plaisir, Hommerich, menagerie Huis te Manpad, Pension Oberstein Scheffau/Berchtsgaden
Over de kortstondige periode van fazanterie ‘Mon Plaisir’ van M.A.Hommerich aan de Binnenweg in Heemstede (1900-1907) en de lichtdrukkerij van echtgenoot Heinrich Kleinmann Haarlem (1893-1907)
Van Jan Dekker Uit Haarlem, kenner (en verzamelaar) van oude Haarlemse fotografie ontving ik de scan van een artikel in de Vereniging Documentatie Prentbriefkaarten (VDP) Bulletin , 16. oktober 2015 over de periode van drukkerij Kleinmann & Co. in Amsterdam en Haarlem van 1893-1907, als bijlage bij deze bijdrage wordt toegevoegd. (1) Voor Dekker interessant omdat de drukkerij van 1895-1897 was gevestigd in het Kenaupark, voor mij omdat het echtpaar Kleinmann-Hommerich van 1900 tot 1907 in Heemstede woonde. Van het geld dat Kleinmann verdiende met zijn uitgeverij-drukkerij is door zijn echtgenote een commerciële fazanterie opgezet aan de Binnenweg 22 (vroegere nummering) nabij het Blauwbruggetje in Crayenest, tussen het dorp Heemstede en de Haarlemmerhout (2). Na vertrek in 1907/1908 naar Scheffau/Berchtesgaden, waar het echtpaar een hotel-pension ‘Oberstein’ is gaan runnen, ook nadat haar man in 1909 na een lang ziekbed was overleden, heeft de weduwe haar grote liefhebberij van een fazanterie in Oberbayern voortgezet.
Een fazanterie/ faisanterie/ menagerie/volière kwam vooral als liefhebberij in vroeger eeuwen voor op buitenplaatsen. In Zuid-Kennemerland bekend van o.a. Huis te Manpad, Boekenrode, Leyduin/Woestduin, Westermeer, Elswout, Beeckestein en Velserbeek.
Het ging hierbij veelal om fazanten, patrijzen, pauwiezen en hoendervogels. In 1786 beschikte Cornelis van Lennep, bekend als een gepassioneerd vinker, op Huis te Manpad in zijn menagerie op Huis te Manpad goud- en zilverlakense Chinese fazanten en Carolina eenden . Hiervoor had hij een pluimgraaf, genaamd Coert, in dienst. In Artis is tussen 1872 en 1888 een grote fazanterie gesticht, niet ver van de ingang.
De Amsterdamse dierentuin Artis verzamelde veel bijzondere fazantensoorten, meer dan 80 in de eerste veertig jaar, zodat de toen nog bestaande fazanterie van 1872 in 1888 gezelschap kreeg van een tweelingvolière. Sindsdien werd de ene de Oude Kweek, de andere de Nieuwe Kweek genoemd.
Eind 19e, begin 20ste eeuw zijn verscheidene commerciële fazanterieën opgericht, in Brummen, Doorn, Kerkwijk en Ulvenhout, waarbij met broedapparatuur nieuwe kweek van fazanten en hoendervogels tot stand kwam. Behalve als consumptie ten gunste van poeliers en restaurants zijn om aan de vraag naar fazanten voor de jacht fazantenfokkerijen ontstaan. Deze kwekerijen hielden zich bezig met het fokken/uitbroeden van fazanten die later werd uitgezet in het wild, kort voor het jachtseizoen begon. Fazantenjagers waren o.a. prins Hendrik en prins Bernhard. Uit Kennemerland kunnen worden genoemd baron van Verschuer van de Hartekamp, baron van Hardenbroek, destijds burgemeester van Bennebroek en leden uit de adellijke families Van Lennep en Quarles van Ufford.
In Haarlem heeft nog een fazanterie en vogelpark ‘Duinlust’ bestaan in de Pleiadenstraat tot de jaren vijftig van de vorige eeuw. Pas in 2017 is fazanterie ‘De Rooie Hoeve’ in Heeswijk-Dinther opgeheven.
In 2021 is de grote fazainterie van een bekende jagersfamilie in de Brabantse Peel, waar honderden fazanten werden gehouden onder dwang gesloten. Na talrijke protesten van faunabeheerders, zoals Fauna4Life heeft de gemeente Deurne de lopende vergunning ingetrokken. Vandaag de dag is fazantenjacht streng gereguleerd. Jagers moeten over een speciale vergunning beschikken om een bepaalde tijd te mogen jagen. In Elspeet bevindt zich de Fazantertie Timmer, met gemiddeld 19 soorten fazanten. In België is een grote fazanten kwekerij van ‘De Roost’ in Grimbergen met meer dan 20 verschillende soorten sierfazanten en van enige tientallen fazantachtige vogels.
Alvorens de bijna unieke catalogus (3) van de Heemsteedse fazanterie ‘Mon Plaisir’van M.A.Hommerich, gedrukt door Kleinmann, integraal in dit blog op te nemen volgt eerst een beknopt chronologisch overzicht van wel en wee van het echtpaar Kleinmann-Hommerich
1868, 12 maart, Heinrich Kleinmann geboren in de gemeente Winden in de Pfaltz, Duitsland [De bevolkingsregisters van Amsterdam en Heemstede geven echter 1870 aan als geboortejaar].
1873, 10 april. Maria Anna Hommerich [in andere aktes is sprake van A(nna) M(aria)] geboren in Haarlem als dochter van Heinrich Hommerich en Anna Maria Wassmann.
1893 Kleinmann, zich aanvankelijk fotograaf noemende – later ‘fototypist – vestigt zich met fotograaf en lithograaf Godfried de Jong met een kunstinrichting voor lichtdruk in Amsterdam, in 1894 op het adres Coen Flinckstraat 366. Zij begonnen met een imitatiedruk van Delftsblauwe tegelafbeeldingen op glas, welke ingelijst werden verkocht voor 2 gulden per stuk.
1893, 13 juli, huwelijk van Heinrich Kleinmann in Londen met M.A.Hommerich uit Haarlem
1894 Eerste uitgave van een album lichtdrukken ‘Panorama’s en stadsgezichten van Amsterdam met foto’s van G.H.Heinen’. (4). De Jong en Kleinmann gaan uit elkaar, maar eerstgenoemde zal later als vertegenwoordiger van Kleinmann in Amsterdam optreden. Als vertegenwoordiger in Duitsland trad de firma Fritzsche op. Vestiging van lichtdrukkerij (5) met als vennoot Ottmar Friedrich Heinrich Schönhuth (1864-1937)
1895 , 19 februari, scheiding voor de rechtbank in Amsterdam vanwege overspel van de echtgenote.
Medio 1895 verhuizing van de firma van Amsterdam naar Haarlem, adres Kenaupark 9, tevens woonadres.
1895 Uitgave van de eerste fondscatalogus (aanwezig in o.a. het Noord-Hollands Archief). Specialiteit werd het uitgeven van fotoalbums met lichtdrukken van monumenten e.d. van Nederlandse plaatsen en streken, tevens van losse afdrukken. Voorts naast diverse boeken de uitgave van enkele (kunst) tijdschriften, waarvoor o.a. connecties met musea zijn aangegaan.
1896 de beide echtelieden zijn niet officieel hertrouwd, maar zijn weer samengekomen en tot het overlijden van Heinrich Kleinmann bij elkaar gebleven. ( In de volgende jaren zijn drie kinderen in Haarlem geboren, te weten Helena Carolina Kleinmann (*1-5-1896) , Heinrich Hans Jozef (*6-6-1897) (6) en Anna Maria Pauline (*15-10-1899)
1897 omdat de vergunning van Kenaupark-villa afliep, verhuizing met bedrijf en woning naar het perceel Spaarne 25 + huurpand op nummer 27; In plaats van Schönhuth trad toen de in Haarlem woonachtige Willem Gertrudis Vennekool (*Amsterdam 1863) als compagnon op.
1899 tijdelijke verhuizing naar woning Parklaan 33. In dat jaar publicatie van een fondscatalogus in het Duits: ‘Verzeichnis illustrierter Werke erschienen in der Kunst-Verlagsanstalt von H.Kleinmann & Co. In Haarlem (Holland).
1900 Het gezin Kleinmann-Homnerich is verhuisd naar huize’ Schoonzicht’ (7), Binnenweg 22 Heemstede. Gelegen voorbij de huidige Bronsteeweg, nabij de zogeheten Blauwe Brug over de Crayenestervaart aan de tegenwoordige Heemsteedse Dreef. Uit de winst van de drukkerij is de fazanterie van de echtgenote gefinancierd.
1900 Uitgave van catalogus Fazanterie ‘Mon Plaisir’, Binnenweg Heemstede.
1903 surséance van betaling lichtdrukkerij, mede als gevolg van het gegeven dat het kassiersbedrijf Laane & Van Bemmel failleerde. Voorts is in november faillissement uitgesproken met vennoot W.G.Vennekool.
1903, december, doorstart van de drukkerij dankzij overname van de uitgeverij-drukkerij door Carl Wendelin Schönhuth, onder artistieke leiding van Kleinmann.
1904 Homologie-accoord tussen Kleinmann en Vennekool, van wie laatstgenoemde in Zuid-Amerika verblijft
1905 Verhuizing van de drukkerij aan het Spaarne naar het adres Spaarnwouderstraat 3. In dat jaar is nog een winst gemaakt van circa 10.000 gulden. Architect Joseph Cuypers van de nieuwe St.Bavokerk trad als commissaris van de vennootschap op.
1906 Uitgave van ‘Prospectus van een op te richten drukkerij van H.Kleinmann & Co, met lijst van uitgegeven werken. In dat jaar deden zich tussen Kleinmann en Schönhuth problemen voor nadat bleek dat te weinig werkkapitaal beschikbaar was voor vernieuwing. Van de uitgegeven aandelen van 1000 gulden waren er te weinig verkocht.
1906 geboren in Heemstede: Pauline Bertha Maria Kleinmann (overleden in 1934)
1907 Einde van de drukkerij van Kleinmann & Co. Het echtpaar is vervolgens een hotelpension ‘Oberstein ‘ in Scheffau begonnen, nabij Berchtesgaden in de Zuidduitse deelstaat Beieren.
1908 Verkoop van het woonhuis ‘Schoonzicht’ in Heemstede. Tevens het definitief einde van de Heemsteedse fazanterie, waarvoor geen opvolging is gevonden. De rennen ofwel kooien zijn afgebroken, maar vervolgens op kleinere schaal opgebouwd in Scheffau/Marktschellenberg, waar M.A.Kleinmann-Hommerich haar grote passie nabij hotel ‘Oberstein’ aan de Scheffauerstrasse 19 heeft voortgezet.
1908 Veiling bij G .Theod. Bom & Co van persen en machines en fonds publicaties ‘Kunst- Boek- steen- en lichtdrukkerij van de Firma H.Kleinmann & Co
1909 overleed na een langdurig ziekbed Heinrich Kleinmann op 10 november; het pension is nog enige tijd voortgezet onder de naam Wed.H.Kleinmann. Zij adverteerde hiervoor in Nederlandse bladen.
Augustus 1911 heeft in augustus een tweede veiling plaatsgehad bij de firma Bom van een resterende fondsvoorraad boeken en platen uit de nalatenschap van wijlen H.Kleinmann.
1915 is Anna Maria Hommerich teruggekeerd naar Nederland en op 14 januari hertrouwd met de Amsterdamse koopman, geboortig uit Wunschdorf, Duitsland, Robert Johannes Christian Degen.
1927 is zij op 13 oktober, intussen wederom weduwe, op 58-jarige leeftijd overleden
Noten
(1)Nadien is in het tijdschrift ‘De Boekenwereld’, jaargang 35, nummer 1, 2019, een vrij uitvoerig artikel met illustraties gepubliceerd: ‘Lichtdrukkerij H. Kleinmann & Co. In Haarlem en de Nieuwe Kunst’ door bibliothecaris UB-Leiden Kasper van Ommen, p. 22-29
(2) Tot de Haarlemse annexatie van 1 mei 1927 ressorteerde de Haarlemmerhout tot de Meester Lottelaan grotendeels onder de gemeente Heemstede.
(3) Voor zover bekend zijn wereldwijd slechts 2 exemplaren bewaard gebleven, beide aanwezig in de bibliotheek van het Noord-Hollands Archief te Haarlem
(4) In 2002 is hiervan in Amsterdam een herdruk verschenen.
(5) De lichtdruk – vlakdruk – was een nieuwe fotomechnische reproductiemethode. Een glazen plaat wordt bedekt met een laag gelatine, waarin chroomzure zouten zijn gemengd. Wanneer op die plaat licht is gevallen, zwelt de gelatine in ammoniakwater op en neemt drukinkt aan. Legt men een fotografisch negatief op de verse gelatineplaat en laat men er licht doorvallen, dan zal de plaat ongelijk belicht worden en de gelatine zal in ammoniakwater op de onderscheiden plaatsen in verschillende mate opzwellen, al naar de duur en de sterkte der belichting. De plaatsen zullen in verschillende mate drukinkt opnemen en de niet gezwollen plaatsen nemen in het geheel geen inkt op. Men kan vervolgens van de plaat een afdruk op papier maken.
Samengewerkt werd o.a. voor o.a. teksten en steendrukken met de Haarlemse drukkerijen Emrik & Binger en Joh. Enschedé en Zonen en ook zijn professionele fotografen ingezet, uit Haarlem o.a. de in zijn tijd bekende Berend Zweers (1872-1948. ) Omslagen zijn onder meer vervaardigd door de kunstenaars Johan Thorn Prikker, Theo Nieuwenhuis, Derkinderen, J.G.Veldheer, K.P.C.de Bazel, Theodoor Colenbrander, Carel Adolph Lion Cachet, Theo van Hoytema en H.P.Berlage. Zie hiervoor het artikel van Kasper van Ommen in de Boekenwereld, nr.1, 2019: ‘Lichtdrukkerij H.Kleinmann & Co in Haarlem en de Nieuwe Kunst’.
(6) Heinrich Hans Josef Kleinmann woonde na Haarlem en Berchtesgaden in Amsterdam en is toen op 8 april 1920 in het Oostenrijkse Insbrück getrouwd met Helena Therese Zwettler (geboren in Marburg, Duitsland). Onder de naam H.Heinrich & Co. beheerde hij een filmbureau, Singel 514, Amsterdam
Hij was in 1945 voor de Arbeidsinzet [vrijwillig dan wel verplicht is niet vermeld] woonachtig in Berlijn, na eerder in Haarlem, Berchtesgaden en Amsterdam. In de wijk Wilmesdorf is Heinrich Kleinmann jr. hij bij een bombardement van een geallieerd vliegtuig dodelijk gewond op 10 februari 1945. Als zodanig is Heinrich J.J.Kleinmann bij het Nederlands Rode Kruis door de Oorlogsgravenstichting als Nederlands slachtoffer geregistreerd.
(7) Niet te verwarren met het gelijknamig grotere pand aan de Herenweg 180, dat destijds eigendom was van bloembollenkweker Preijde.
Catalogus van Fazanterie ‘Mon Plaisir’ M.A. Hommerich, Binnenweg 22 Heemstede. Uitgave van Kleinmann, 1900
Bijlage 1 Artikel ‘Kleinmann & De Jong, Amsterdam en Kleinmann & Co, Amsterdam en Haarlem 1883-1907’, door Jan Spoorenberg, Henk Voskuilen, Antoon Bosselaers en Peter Don, uit: VDP Bulletin, 126, oktober 2015
Bijlage 2: Door de lichtdrukkerij Kleinmann & Co in totaal minstens 26 fotoalbums uitgegeven van steden en streken (met voor zover bekend via bibliotheken het jaartal van uitgave). Verscheidene albums zijn verschenen in samenwerking met een lokale boekhandel Het bedrijfsarchief van deze uitgeverij-drukkerij is niet bewaard gebleven. Grafisch werk van H.Kleinmann bevindt zich in onder meer de volgende instellingen: Rijksmuseum Amsterdam, Koninklijke Bibliotheek (ook correspondentie met uitgevers, kunstenaars en museumdirecteuren), Stadsarchief Amsterdam, Noord-Hollands Archief Haarlem en de Rijksdienst voor Kunsthistorische Documentatie (RKD) in Den Haag. Voorts in verscheidene buitenlandse bibliotheken. Veel afbeeldingen van zijn lichtdrukken zijn te vinden op de internetsite van Nederlands erfgoed: Musea, Monumenten en Archeologie.
-Panorama’s en stadsgezichten van Amsterdam (1894)
-Souvenir d’Amsterdam
-Album van ‘s-Hertogenbosch (1901)
-Album van Assen (1897)
-Album van Den Helder (1899)
-Album van de Zaanstreek (1896)
-Album van Dordrecht
-Album van Rotterdam (1897)
-Album van Gouda (1897)
Album van Groningen (1898)
-Album van Groningen (1898)
-Album van Haarlem (uitgave m/m/v/ Coebergh 1895)
-Album van Haarlem’s omstreken (uitgave van boekhandel Henri Coebergh)
-Album van Marken, Volendam, Edam, Monnikendam (1896)
-Album van Nijmegen en omstreken (1901 / 1905)
-Album van Soerabaja (1902)
-Album van Oosterbeek
-Album van Valkenburg
-Album van Wageningen en omstreken
-Album van ’t Gooi en Baarn (1897)
-Album van Leeuwarden
-Allbum van Ede
-Album van Utrecht (1896)
-Harderwijk in beeld
-Herinnering aan Alkmaar en omstreken
-Souvenir van Hilversum
-Souvenir de la Hollande
-Souvenir de la Haye et Scheveninque (1896)
Van afzonderlijk verschenen publicaties en catalogi vermeld ik het titelblad van onderstaande uitgave van welke de 8 lichtdrukken van de Hartekamp in Heemstede in een apart blog zijn opgenomen
‘Bouw en sierkunst’ uitgeven door Kleinmann. Deze en andere tijdschriften van de uitgeverij H. Kleinmann & Compagnon zijn globaal beschreven en geïllustreerd in voornoemd artikel door Kasper van Ommen (De Boekenwereld, 2019)
Nota Bene. Bij gebrek aan bewaard gebleven bedrijfsarchief is veel gebruik gemaakt van de internetsite delper
Librariana 