“Elke drukker die een zijner drukkerijzorgen wil opheffen laat zijn rollen bij ons gieten” (reclameleus van Tetterode)
LETTERGIETERIJ TETTERODE
Niet alleen de Haarlemse Koninklijke firma Joh. Enschedé heeft een grote rol van betekenis gehad. Maar ook de in Amsterdam gevestigde lettergieterij van Nicolaas Tetterode speelde in de laatste helft van de 19e eeuw tot in de jaren zestig van de vorige eeuw een belangrijke rol op het gebied van letterontwerpen en typografie. Naast de letterproductie ontwikkelde deze firma zich ook tot een vooraanstaande grafische machinehandel.
In de jaren negentig van de vorige eeuw kwam ik op verzamel- en ansichtkaartenbeursen regelmatig de heer Aad Koopman uit Heemstede bezig. Zijn werkzame leven had hij tot zijn pensionering omstreeks 1990 gewerkt bij de Lettergieterij en machinehandel v/h N.Tetterode-Nederland bv. Van hem ontving ik op een gegeven moment de volgende drie rijk uitgegeven boekwerken, die bij verschijning enkel aan leidinggevend personeel zijn uitgereikt dan wel als relatiegeschenk aan derden uitgedeeld
– Letterproef der NV lettergieterij “Amsterdam” voorheen N.Tetterode. Amsterdam, Bilderdijkstraat 163-165, 1907. 295 p., ill. 31 cm. Met ingebonden prijscourant. Het boek is genummerd: 141.
– Letterproef der NV lettergieterij “Amsterdam” voorheen N.Tetterode / Spécimen Général de la Fonderie “Amsterdam” successeur de N.Tetterode. In het Nederlands en Frans. [1916] xxxii [i.e. 788]p. ill. 27 cm. Met losse bijlage: Prijscourant van lettergieterijproducten. 31 p.
– Proeven van Oostersche schriften. Lettergieterij ‘Amsterdam’ voorheen N.Tetterode Amsterdam. [1909].
Het bedrijf werd in 1851 gesticht door de Rotterdamse ondernemer Nicolaas Tetterode die toen de lettergieterij van de lettergieters en boekdrukkers Broese & Compagnie te Breda overnam. De oprichter verplaatste de lettergieterij naar Kralingen.
Na overname enkele jaren later van de Amsterdamse lettergieterij van De Passe & Menne aan de Bloemgracht is het gehele bedrijf in 1857 naar Amsterdam verhuisd. Zijn contacten met drukkers in Nederland brachten hem in de zestiger jaren van de 19e eeuw op het idee zijn klanten ook met drukpersen en andere materialen voor de drukkerij te bedienen. In 1928 verkreeg men de vertegenwoordiging van de Schnellpressenfabrik “Heidelberg”. Tot op de huidige dag wordt deze, nu grootste drukpersenfabrikant nog vertegenwoordigd door de onderneming.
In 1902 is het nieuwe fabrieksgebouw Bilderdijkstraat 163-165 betrokken en in 1906 door bijbouw van een tweede verdieping vergroot. Het aantal arbeiders en beambten bedroeg toen ongeveer 80 man.
in het boek Nederlandse ondernemers Amsterdam 1850-1950 is een biografie opgenomen van Nicolaas Tetterode (1816-894). 2013, p. 314-321.
Gedurende eerste helft van de 20ste eeuw was de Lettergieterij Amsterdam toonaangevend in ons land naast de firma Joh. Enschedé en Zonen in Haarlem. In bepaalde kring zei men wel: de Lettergieterij Amsterdam [Tetterode] is voor het gewone volk en Enschedé meer voor de heren van stand. Befaamde (letter)ontwerpers en vormgevers bij Enschedé waren Johann Michael Fleischmann (1707-1768) en in de vorige eeuw Jan van Krimpen, Sem Hartz, Pieter Wetselaar en Bram de Does, terwijl P.H.Rädisch een voortreffelijk stempelsnijder was.
De Lettergieterij Amsterdam groeide uit tot een grote onderneming met op het hoogtepunt ruim tien vestigingen in het buitenland en met in totaal meer dan 800 werknemers.
Letterontwerper en typograaf S(joerd) H. de Roos (1877-1962) ontwierp voor Tetterode in totaal twaalf moderne lettertypen. In 1912 vervaardigde hij als eerste Nederlander sinds 1,5 eeuw een nieuwe drukletter, de Hollandsche Mediaeval. Het bedrijf ontwierp en vervaardigde ook loden letters uit het Verre Oosten, later eveneens Griekse, Hebreeuwse en Syrische letters. In de publicatie ‘Proeven van Oostersche schriften’ zijn voorbeelden te vinden van 43 lettertypen. Van het Angkolasch (Mandaïlingisch), een dialect op Sumatra gesproken en geschreven, via de oud-Egyptische hiërogyphen tot het Turksch nog met Arabische letters. De verzameling Chinese matrijzen omvatte ruim 9.100 verschillende karakters, waarvan de collectie in 1859 onder leiding van professor dr.J.J.Hoffmann, hoogleraar en translateur van het Nederlands-Indische Gouvernement voor de Japanse en Chinese talen te Leiden, door de stichter van de firma, de heer N.Tetterode, was aangevangen. Het bedrijf was tot in de jaren tachtig van de vorige eeuw bekend als de Lettergieterij ofwel de ELLA. In 1989 vond naamsverandering plaats van “Lettergieterij en machinehandel v/h N.Tetterode-Nederland b.v.” in Tetterode Nederland b.v. De roepnaam wordt “Tetterode”.
In 1963 fuseerde Tetterode met papiergroothandel Bührmann tot Bührmann-Tetterode N.V. Na verscheidene overnames en naamswijzigingen heette het gehele concern sinds 2007 Corporate Express, in 2008 overgenomen door Staples. In 1989 heeft men de panden aan de Bilderdijkstraat en in de Generaal Vetterstraat verlaten. In 2011 werd het grote pand aan de Bilderdijkstraat in Amsterdam verkocht. In juli 2011 werd de hoofdstad verlaten en vertrok Tetterode-Nederland in afgeslankte vorm naar Almere. In datzelfde jaar ging de firma een duurzame samenwerking aan met fusie met de voormalige dochteronderneming Plantin te Brussel.
Een andere bekende letterontwerper en typograaf die meer dan 40 jaar in dienst was van Tetterode en in 1940 De Roos opvolgde betreft Dick Dooijes (1909-1998).
De afdeling Bijzondere Collecties van de Universiteitsbibliotheek Amsterdam beheert de zogenaamde Tetterode collectie’ (drukwerk en archiefmateriaal) uit de toenmalige Typografische Bibliotheek van de Lettergieterij Amsterdam. Destijds gevestigd aan de Da Costakade is het interieur, ontworpen door de befaamde architect K.P.C.de Bazel, en intussen verplaatst naar een bijgebouw bij de Lutherse Kerk, aula van de Universiteit van Amsterdam aan het Singel. Als bibliothecaris fungeerden bij Tetterode achtereenvolgens S.H.de Roos, Dick Dooijes en professor dr. G.W.Ovink. Al in 1971 is de bibliotheek verworven maar pas 15 september 2010 is het laatste deel archieven van Tetterode-Nederland overgedragen aan Bijzondere Collecties UvA. Naast de technische vakboekerij was er een museumcollectie met uitgaven van beroemde drukkers uit heden en verleden, private press-drukken en bijzonder vormgegeven uitgaven als bedrijfsfotoboeken en kunstcatalogi. Aan drukwerk verzamelde men verder materiaal als letterproeven, kalenders en koppermaandagprenten.
Het interieur van de Typografische Bibliotheek, in 1913 ontworpen door architect K.P.C. de Bazel, is verplaatst van het vroegere bedrijf aan de Bilderdijkkade/Da Costakade naar ruimte achter de aula van de Universiteit van Amsterdam, Singel 411, en wordt beheerd door de UB-Amsterdam, Bijzondere Collecties.
De Typografische Bibliotheek van de firma Tetterode naast de Bibliotheek van de Koninklijke Vereniging van het Boekenvak in de UB-Amsterdam, Bijzondere Collecties, vormen de kern van een van de grootste typografische verzamelingen in de wereld. De collectie omvat meer dan 70.000 boeken, 700 periodieken, ruim 300.000 antiquariaats-,fonds- en veilingcatalogi, 12.000 documentatiemappen over drukkers, uitgevers en boekhandelaren, circa 15.000 portretten en prenten, 13.000 letterproeven, 10.000 boekomslagen en enkele duizenden voorbeelden van bijzondere grafische techniek en vormgeving. Verder materiaal als affiches en kalenders, boekhandelsmerkjes, ex-libris, papiermonsters, penningen en schilderijen.
Literatuur:
– G.W.Ovink, Honderd jaren lettergieterij in Amsterdam [1951]
– Letterproeven van Nederlandse gieterijen uit de bibliotheek van de KVB [= Koninklijke Vereniging van het Boekenvak] en andere verzamelingen in de Universiteitsbibliotheek Amsterdam met geschiedenissen van de firma’s = Dutch typefounders’ specimens from the Library of the KVB and other collections in the Amsterdam University Library with histories of the firms represented. Geschreven en bezorgd door John A.Lane & Matthieu Lommen; samengesteld door John A.Lane, Matthieu Lommen & Johan de Zoete. 1998.
– Een punt voor typografie. De Typografische Bibliotheek in de Universiteitsbibliotheek Amsterdam. Samenstelling Universiteitsbibliotheek Amsterdam. (Zeldzame en Kostbare Werken), 2001.
Met dank aan de heer Wim Timmer.
Hans Krol
![Typografische Bibliotheek en gebouw Da Costakade. Uit: Honderd jaar Lettergieterij in Amsterdam [vh. Tetterode].](https://ilibrariana.wordpress.com/wp-content/uploads/2012/03/scannen0140.jpg)
Eind december 1990 kondigde de firma Joh. Enschedé in Haarlem als laatste lettergieterij in ons land de sluiting van dat bedrijfsonderdeel aan (reactie van Sem Hartz en Huib van Krimpen, uit NRC-Handelsblad van 14-12-1990)
ADDENDUM: HET EINDE VAN TETTERODE
In het blad ‘De Boekenwereld’ 32, nummer 2, 2016 is een column van Hans Gianotten opgenomen onder de kop: ‘Tetterode bestaat niet meer’. Het laatste deel over de periode van 1963 tot nu neem ik hierbij als citaat over: ‘In 1963 fuseerde Tetterode met het Amsterdamse Bührmann Papier en gezamenlijk vormden zij een zeer grote grafische distributie-organisatie, De synergievoordelen bleven tot 1970 beperkt, maar na een reorganisatie in dat jaar concentreerde het bedrijf zich op de distributiefunctie en verschoof de productie naar het tweede plan. (…) De machinebouwafdeling van Tetterode produceerde eigen apparatuur, zoals vouw- en krantenbandeermachines, in opdracht van onder andere IBM ponskaartendrukmachines, offsetplaat- en filmontwikkelmachines. Deze activiteiten waren ondergeschikt en zelfs wezensvreemd aan de distributiefunctie en werden daarom afgestoten. In combinatie met de teruggang in de gieterij veroorzaakte dit vele ontslagen. Toen het bedrijf in het gebouw aan de Bilderdijkstraat verliet lag de focus op de verkoop, service en ondersteuning van grafische machines en materialen. Slechts op enkele gietmachines werden nog letters gegoten, in voorraad en bestemd voor de export. Het nieuwe bedrijfsgebouw omvatte een zeer fraaie showroom die alle technieken voor de voorbereiding en binderij tentoonstelde. Het oude gebouw aan de Bilderdijkstraat staat na een verbouwing bekend als het Tetterode Woonwerkpand en omvat woningen, creatieve werkplaatsen, galerieën en winkels.
Van Amsterdam naar Almere (2010-2011)
In 1984 beëindigde Bührmann Tetterode (BT) de contracten met Intertype en nam het in zeven landen de verkoop van Linotype fotozetsystemen en digitale letters op zich. In 1985 startte men in die landen met de verkoop van DTP-systemen gebaseerd op PostScript van Adobe, de Apple Macintosh computers en de Linotype Letters. In 1993 fuseerden BT met de papierfabrikant KNP, enkele jaren later heette het concern Buhrmann (zonder umlaut), niet veel later Corporate Express en in 2008 werden de overgebleven bedrijven onderdeel van het Amerikaanse Staples. Omdat de grafische markt door de ontwikkeling van het internet en door de economische crisis sterk kromp, besloot men de Nederlandse en Belgische vestigingen samen te voegen met een hoofdkantoor in Brussel en een Nederlandse vestging in een pand van Staples in Almere. Vanaf 25 juli in Almere gevestigd, nadat eerder dat jaar was gefuseerd met de voormalige dochteronderneming te Brussel. Het Tetterode-gebouw aan de Willem de Zwijgerlaan West is tegenwoordig een wooncomplex met parkeergarages en winkels, dat bekendstaat als de Tetterode Promenade. Vrijwel alle stafdiensten en magazijnen zijn nu in Brussel gevestigd. Heidelberg, de grootste drukkersproducent ter wereld, kocht uiteindelijk Tetterode en alle andere grafische distributiebedrijven, veranderde de naam in Heidelberg Benelux met ook een kantoorpand aan de Mollerusweg in Haarlem. Een ruim 160 jaar oude organisatie met een trotse naam bestaat niet meer, maar haar geschiedenis is te vinden in de Tetterode Collectie bij de Bijzondere Collecties van de UvA. Een klein overzicht van deze historische rijkdom biedt de catalogus. ‘Een punt voor typografie’ (Amsterdam, Tetterode/UBA, 2001′.
Bijlage 1: Tetterode bestaat niet meer; door Henk Gianotten, in: De Boekenwereld, 32, nummer2, 2016, p.88-89.
Bijlage 2: over verguldpersen
Librariana 
Dit is een Interessante bijdrage.
Als ex-LA en ex-Tetterode medewerker (van 1963 tot 2000) kan ik melden dat er wellicht nog een heel mooi boek is verschenen bij uitgeverij de Buitenkant. Het heet “Letterproeven van Nederlandse gieterijen/ Dutch typefounders’ specimen” en is geschreven door de reeds eerder genoemde schrijvers Mathieu Lommen en John A. Lane. Het geïllustreerde boek telt 352 pagina’s, heeft het ISBN-nummer 90 70386 94 1 en is verschenen in 1998. Ik schrijf met nadruk ‘wellicht’ omdat het misschien hetzelfde boek is als hierboven vermeld. Dat laatste heeft echter als verschijningsdatum 1988.
Dat jaartal 1988 kan dus ook gewoon een typefout zijn. In dat geval gaat het dus om één en hetzelfde boek en hebt u hier nu in ieder geval de naam van de uitgever (www.buitenkant.nl) en het ISBN-nummer zodat uw boekhandelaar het nog sneller voor u kan bestellen!
Veel plezier.
Het door De Buitenkant uitgegeven boek verscheen inderdaad in 1998, hetgeen ik gaarne corrigeer. De tijden veranderen.Toen ik in de jaren 60 van de vorige eeuw aan de Bilderdijkkade woonde ben ik vaak langs het grootse pand van Tetterode gereden. Welk een verschil met wat de firma vandaag de dag nog voorstelt in Almere.
Ik wil nog graag twee opmerkingen maken.
— Er wordt gemeld dat de LA vanaf 1866 drukpersen en andere grafische machines verkoopt waaronder Heidelberg. Dat is niet helemaal juist. De LA tekende pas op 22 maart 1928 het alleenvertegenwoordigingscontract met Heidelberg.Tot dat moment verkocht men persen van o.a. MAN-Terno, Babcock, Gordon en Merkuur. De persenbouwer MAN uit Augsburg fuseerde later met Roland waarvan de LA vanaf de zestiger jaren de vertegenwoordiging had. In 1970 besloot de LA dat men nog uitsluitend Heidelberg persen wilde verkopen en ging de Roland vertegenwoordiging naar Mahez Amsterdam. Dat was destijds de ‘machinepoot’ van het eerder genoemde Johan Enschedé uit Haarlem.
— Er wordt gemeld dat de LA toonaangevend was tot de nieuwe technieken als offset en ICT in zwang kwamen.
Ook dat is niet geheel juist geformuleerd. Men was toonaangevend tot de nieuwe technieken als offset en fotografisch zetten in zwang kwamen. De verkoopafdelingen van de LA startten met de verkoop van fotozetsystemen van o.a. Intertype, Morisawa en Berthold. Organisaties als ITC (International Typeface Corporation) begonnen met het uitgeven van letters via meerdere niet-exclusieve kanalen. De LA worstelde echter nog met de oude vormen van licenseren en ontwerpcontracten en schakelde te traag. Bovendien werd ITC beoordeeld als een Amerikaanse club agressieve ‘lettercowboys’ waarmee men beslist géén zaken wilde doen. Medebepalend was het totale gebrek aan medewerking van o.a. Ovink en Dooijes. Zij konden zich niet indenken dat de ontwerpers én opdrachtgevers zich zouden kunnen vinden in het – bij fotografisch zetten veelvuldig toegepaste – systeem van slechts één master.
In lood werd het letterbeeld immers aangepast aan de corpsgrootte. Bij fotozetten hanteerde men destijds slechts één beeld voor alle corpsen.
De kwaliteit ging daardoor achteruit.
O.A. Ovink en Dooijes geloofden niet in de techniek van slechts één master.
De markt wilde echter sneller en goedkoper teksten kunnen produceren en koos bewust voor fotozetten ondanks de genoemde nadelen.
Pas véél later kwamen er fotozetletters met meerdere designgroottes waarmee de bezwaren van Ovink en Dooijes werden weggenomen. Toen waren beide heren echter al overleden. Het tragische is dat ze – wat betreft kwaliteit – volkomen gelijk hadden. De afnemers (maar vooral de opdrachtgevers) bepalen echter waarvoor ze willen betalen. ICT had nauwelijks invloed op het succes van de LA.
ICT had wel grote invloed op het succes van het digitale fotozetten.
Het is zeker de moeite waard om de interessante geschiedenis van Tetterode te beschrijven. Een aantal gegevens zouden echter beter gecontroleerd moeten worden. Zo verhuisde Tettrode al in de zeventiger jaren uit de Bilderdijkstraat, en wel naar de Willem de Zwijgerlaan. En vandaar dit jaar naar Almere.
Wat de laatste allinea betreft over de door Tettrode afgestoten matrijzen is het beeld ook wat beter te beschrijven. Toen Tetterode uit de Bilderdijkstraat verhuisde heeft er een sanering van de voorraad matrijzen plaatsgevonden. Eén partij is destijds aan de UvA aangevoden die er echter toen geen plaats voor had. De partij is daarna in den Haag bij Meermanno terecht gekomen. Toen er daar geen plaats meer was heeft de partij zo’n 20 jaar onder een hooimijt gestaan. Vandaar werd de zwerftocht voortgezet en kwam de partij in een magazijn van de UvA terecht. Na een paar jaar bleken ze daar in de weg te staan, zou er slechts een kleine selectie worden behouden en de rest worden afgevoerd naar de schroothandel. De Stichting Lettergieten heeft zich toen over de partij ontfermd en er een representatieve selectie voor de Bijzondere Collecties van de UvA uit samengesteld. Het grootste deel van de patij heeft de Stichting weten onder te brengen in Antwerpen, waar reeds een aantal gietmachines voor dit soort matrijzen -ook van Tetterode- aanwezig waren. De Stichting Lettergieten heeft het recht de matrijzen voor analyse of ander gebruik te kunnen lenen. Hiermee is de partij vooralsnog niet in vergetelheid geraakt en voor vernietiging gevrijwaard. De Stichting Lettergieten beschikt nog over twee historische gietmachines van Tetterode en een partij matrijzen waaronder die van de laatste in Nederland ontworpen en gegoten letter, de lecturavan Dick Dooijes.
In antwoord ook aan de heer Ronald Steur: W.W. Timmer, voorzitter Historische Kring Abcoude-Baambrugge en voormalig beheerder Historisch Archief Tetterode – Nederland, heeft aangeboden de tekst op ruis na te kijken.
Wat betreft de verhuizing van de Bilderdijkstraat naar de Willem de Zwijgerlaan denk ik dat dit in het midden van 1981 heeft plaatsgevonden.
Even een reactie tussendoor vanuit Friesland.
In ons bezit is een originele letterbak.Hierop zit een koperplaatje met de volgende tekst:
Lettergieterij Amsterdam
Voorheen N. Tetterode
Amsterdam
Is deze letterbak nog een aandenken voor iemand of past het bij een collectie?
Vriendelijke groet,
Korrie.
De letterkasten van Tetterode waren zeer geliefd en LA had destijds een dominant marktaandeel. Een andere belangrijke producent was Croon in Mijdrecht. Dit bederijf bestaat echter niet meer. Sinds de overgang van lood naar fotozetten (tussen 1965 en 1985) en later naar Desk Top Publishing met behulp van PostScript wordt lood nog slechts sporadisch toegepast. Duizenden letterbokken en letterbakken zijn in de verkoop gekomen. Sommige grafische musea (o.a. Meppel en Etten-Leur) hebben nog veel van deze meubelen en kunnen er wellicht nog wat mee doen. Grafische werkplaatsen of ateliers (o.a. Amsterdam, Groningen en Hilversum) verzamelen ze wellicht nog. Verder zijn de echte oude houten letterbakken een gewild object voor interieurontwerpers en -inrichters. Er is echter ook veel nagemaakte troep uit o.a. Vietnam en China. Zo’n echte LA-bak is voor de echte liefhebbers.
ik houd mij aanbevolen, zegt u de voorwaarden maar
Goedemiddag,
Met veel plezier heb ik de historie gelezen van Tetterode. Zelf heb ik daar vanaf 1965 t/m 2009 van deel uitgemaakt.
Ik wil u erop attent maken dat de jaartallen die betrekking hebben op de verhuizing van de Bilderdijkstraat naar de Willem de Zwijgerlaan in 1981 hebben plaatsgevonden zoals Henk dit beschreven heeft en niet in 1989. Men verliet Amsterdam in 2010/2011 naar Almere.
Met dank en correctie wordt aangebracht.