BEKNOPTE HISTORIE VAN HET INSTITUUT VOOR EPILEPSIEBESTRIJDING MEER EN BOSCH (SEIN) IN HEEMSTEDE VANAF 1882

Tags

B.C.Ledeboer, Bethesda-Sarepta, Cees Peper, Cruquiushoeve, de macht van het kleine, Emmakliniek, F.H.van Emmerik, Irene kapel op Meer en Bosch, J.L.Zegers, Lorentz de Haas laboratorium, monument Zegers, oorlogsperiode/NSB, Salem, SEIN, Zoar

Beknopte historie van het instituut voor epilepsiebestrijding MEER EN BOSCH in Heemstede – daarvoor Zoar, gevolgd door Betheda-Sarepta in Haarlem (1882/1885)- heden (tegenwoordig SEIN geheten)

Het monumentale hoofdgebouw van Meer en Bosch (SEIN) anno nu. Voor het gebouw staat het beeld van een meisje met een lam en een kat.

In mei 1882 is jonkvrouw A.J.M.Teding van Berkhout – die tevens aan de basis stond ban het Diaconessen(zieken)huis (tegenwoordig deel uitmakend van het Spaarne Gasthuis) – op bescheiden wijze begonnen met de verpleging van enkele meisjes die leden aan epilepsie ofwel ‘vallende ziekte’.

Tekening van het houten gebouwtje ‘Zoar’ waar dankzij mw. Teding van Berkhout de verpleging in Haarlem is begonnen. Zoar was in de Bijbel de naam van een stadje aan de Dode Zee dat vanwege de slechtheid der bewoners zou moeten worden vernietigd. Omwille van Lot die hier een veilig heenkomen zocht is de plaats gespaard, in tegenstelling tot de plaatsen Sodom en Gomorra. Zoar betekent in Bijbelse termen ook zoveel als: onbeduidend, onbelangrijk, nietig en hierbij zal bij de naamgeving vooral zijn gedacht.

Het volgende stenen huis ‘Zoar’ in Haarlem, Parklaan 8A, tegenwoordig particulier bewoond en beschermd dankzij een monumentenstatus.

Interieur van de kapel op Bethesda-Sarepta aan de Hazepaterslaan te Haarlem in 1930. Omstreeks 1960 gesloopt.

Bethesda Sarepta. Silo met portierswoning

Twee jaar later is in Haarlem het gebouw ‘Bethesda’ geopend en vonden jongens onderdak in een pand ‘Zoar’ geheten, het nog bestaande gebouwtje in de tuin van de oprichtster, Parklaan 8. Na de bouw van het paviljoen ‘Sarepta’ in 1889 aan de Hazepaterslaan inclusief een kapel (in 1960 gesloopt) was sprake van ‘Bethesda-Sarepta’.
In het jaar 1885 is het fraaie buitenverblijf ‘Meer en Bosch’- als buitenplaats daterend uit de 17e eeuw en toen het ‘Paradijs’ geheten, aangekocht voor de som van 25.000 gulden. De arbeid der verpleging werd al in dat jaar aangevangen in het gebouw ‘Zoar’.

De broeders-diakonen van Meer en Bosch met directeur Zegers omstreeks 1900

Bijeenkomst van bestuurders en collectanten op Meer en Bosch in 1900

nieuwzoar — Prentbriefkaart uit 1908 van de nieuwbouw op Meer en Bosch ‘Nieuw Zoar’ geheten

Het terrein van Meer en Bosch betrof aanvankelijk 2 hectare groot, met een 18de eeuws herenhuis benevens een stal voor zes paarden, een koetshuis en een koetsierswoning. Aan het einde van de tuin waar zich de moestuin bevond was de tuinmanswoning met oranjerie en een ruime schuur. In 1889 is het paviljoen ‘Salem’ in gebruik genomen, in 1901 de kapel ‘Irene’(=Vrede), in 1906 ‘Nieuw Zoar’ en 1 jaar daarvoor het intussen gesloopte paviljoen ‘Eben Haëzer’ aan de Achterweg.

Steendruk van Meer en Bosch omstreeks 1840 door P.J.Lutgers. De schrijver Jacob van Lennep noteerde als toelichting bij het platenalbum ”Gezigten in de omstreken van Haarlem’: ‘De hofstede Meer en Bosch, grenzendeaan het dorp Heemstede, en het uitzigt hebbende op het Haarlemmermeer, behoort aan de Erven van Jonkheer Mr.E..van Weede, Lid van de Eerste Kamer der Staten-Generaal’ Ook mr. Pabst, burgemeester van Heemstede van 1853-1856, en de eerste burgemeester van de gemeente Haarlemmermeer, is eigenaar van het landgoed geweest. Tot 1643 was de uit Antwerpen stammende familie de Cordes eigenaar van wat oorspronkelijk het ‘Paradijs’ heette. Omstreeks 1690 is in opdracht van Nicolaes van der Hage het grote huis gebouwd.

Gang in hoofdgebouw Meer en Bosch omstreeks 1965 (foto Cees Peper)

Een veelheid van grotere en kleinere gebouwen is in de loop van de jaren tot stand fekomen. De weg die dwars door Meer en Bosch loopt was eeuwenlang een openbaar pad, de Achterweg. In 1934 is deze weg door grondruil met de gemeente eigendom van het instituut geworden.

eerste2 — Portret van dominee L.H.F.Creutzberg, de eerste directeur van Meer en Bosch van 1885 tot 1890.

Eerste directeur van de instelling was dominee L.H.F.Creutzberg van 1885 tot 1890, die in het hoofdgebouw woonde. In 1890 is hij opgevolgd door de welhaast legendarische J.L.Zegers, die als zendeling-leraar op West-Java zijn sporen had verdiend. Hij hechtte grote waarde aan het Diaconenwerk, door “dienende Broeders” (in zwart pak gekleed). Na een proeftijd van minstens vier jaar kon men in aanmerking komen voor de inzegening tot diacoon. De opleiding berustte bij de directeur en de geneesheer, bijgestaan door het hoofd van de Protestantse school. Verder ontving men godsdienstonderwijs van enkele predikanten uit Haarlem en Heemstede. De Broeders M.J.Bogert, H.Hofman, J.A.Hoekendijk (ziel van epilepsiefonds: “de Macht van het Kleine’), F.Jonker, J.Smit, C.J.Oostenrijk en anderen hebben zich voor de verpleging grote verdiensten verworven. Aan dr.Zegers, directeur tot 1912 en zeven jaar later op de Algemene Begraafplaats ter aarde besteld, herinnert een monument nabij het gebouw Salem. Op de plaquette is vermeld: ‘een man van liefde, kracht en gebed’.

Een groep Broededers Diakonen van Meer en Bosch op een foto uit omstreeks 1910 [Het archief van de Broeders van Diakonen van Heemstede en de vakbibliotheek van Meer en Bosch zijn in de jaren tachtig van de vorige eeuw verhuisd naar de Vrije Universiteit Amsterdam].

Scheveningers bezoeken het Zegers-monument op Meer en Bosch, 1930 (stadsarchief Den Haag)

Na dr. S.Posthuma (in 1895 overleden) nam huisarts dr.M.Colenbrander in 1901 de medische zorg van de instelling op zich, naast de zenuwarts dr.J.Timmer, nadien drs.C.J.C.Burkens die beiden voor de medische opleiding van Broeders en Zusters (Diaconessen) verantwoordelijk waren.

zeven — Zeven ontslapenen uit de beginperiode van Bethesda-Sarepta en Meer en Bosch. Boven: de heer en mevrouw J.Bierens de Haan-van Leeuwen (Jan Bierens de Haan was eerst secretaris in 1883 en penningmeester tot 1908). Midden: Freule Teding van Berkhout tussen Broeder Bogert en Zuster Matje. Onder de heer en mevrouw J.L.Zegers-Danens. (Licht en Schaduw, 1932).

Mevrouw J.M.Zegers-Danens van Meer en Bosch overleden. Begraven in Heemstede 10 juni 1911 (De Spiegel, 17 juni 1911)

Mevrouw J.M.Zegers (De Spiegel, 17-6-1911)

Portretjes van de eerste vier geneesheren van Meer en Bosch, te weten dr.S.Posthuma, dr.J.Timmer, dr.M.Colenbrander en drs. C.J.Burkens

Dominee G.Barger, directeur Meer en Bosch van 1912 tot 1920 NHA)

In 1903 maakte dr. Colenbrander een wetenschappelijke studiereis naar Duitsland (o.a. Bielefeld) en uit zijn rapportage blijkt dat Meer en Bosch wat verzorging en medische begeleiding betrof niet achterliep bij de Duitse instellingen. “Alleen eiste bij ons de gelegenheid tot het aanwenden van baden en het beoefenen van verschillende handweken (arbeidstherapie) verbetering” meende hij. Enige jaren later waren er diverse werkplaatsen, zoals een kleermakerij, een boekbinderij, timmerwinkel, schilderwerkplaats e.d. en vonden andere patiënten werk in de tuin. Op pastoraal gebied hebben de predikanten van de Hervormde Kerk zich intensief met Meer en Bosch beziggehouden, o.a. Jonker en Korff.

Viering van 40-jarig jubileum van Broeer L.H.de Haan van Meer en Bosch. Hij is 6 maart 1938 overleden (NHA)

Met de aanstelling van dr. B.Ch.Ledeboer kreeg het medisch aspect meer aandacht met de bouw – onder architectuur van H.Korringa – van de Koningin Emmakliniek in 1933-1934.

Ingemetselde steen naast de hoofdingang van de Koningin Emmakliniek, op 30 augustus gelegd door Gerbert Henry Ledeboer, zoon van de directeur dr.B.Ch.Ledeboer

De jonge Gerben Ledeboer, zoon van de directeur, heeft zojuist de eerste steen gelegd van de Koningin Emma-kliniek. Van links naar rechts Dr.Ledeboer, Broeder Jonker, mevrouw Ledeboer en de bestuursleden mevrouw M.de Kock van Leeuwen-Mauve en mevrouw J.Deutz van Lennep-Teding van Berkhout, Bij de inwijding van het gebouw is een gedenksteen onthuld door directeur Ledeboer, minister Slotemaker de Bruïne en dominee Van Paassen.

Psychiater-directeur dr.B.C.Ledeboer (1897-1959) is van grote betekenis geweest voor Meer en Bosch tijdens en na de oorlogsperiode.

Dokter B.C.Ledeboer hield een consultatieve praktijk aan. 18 november 1941 promoveerde hij rot doctor in de geneeskunde op een proefschrift getiteld: ‘Over epilepsieën bij kinderen en klinische studie van het epilepsie-vraagstuk (bericht uit: serie Bekende Haarlemmers (Haarlem’s Dagblad, 1939?)

Overlijdensbericht van dr.B.C.Ledeboer (Nieuwsblad van het Noorden, 23 april 1959)

koningin — Foto van de uit 1934 daterende Koningin Emmakliniek, gebouwd in de Amsterdamse Stijl.

In 1955 is dr.A.M.Lorentz de Haas (1911-1967) als geneesheer-directeur benoemd. Hij was een kleinzoon van de Nobelprijswinnaar natuurkunde dr.A.H.Lorentz. De instelling ontwikkelde zich als een van de meest vooraanstaande epilepsiecentra ter wereld, dankzij het wetenschappelijk onderzoek verricht naar de klinische, elektrofysiologische, farmacologische, biochemische en sociaal-medische aspecten die verband houden met de ziekte. De Koningin Emma-kliniek kreeg later een nieuwe naam als ‘dr.A.M.Lorentz de Haas laboratorium’. [Het gebouw in gebruik als polikliniek is tegenwoordig een gemeentelijk monument]. Voornoemde Lorentz de Haas haalde dr. Harry Meinardi (geboren op 20 februari 1932 in Nice) naar Meer en Bosch, waar hij van 1968 tot 1992 eerst wetenschappelijk en vervolgens algemeen directeur is geweest van wat nu SEIN is. In 1985 werd Meinardi bovendien hoogleraar in de epileptologie aan de Radboud Universiteit te Nijmegen.
Tussen 1965 en 1970 kwam op een terrein van 40 hectare het woondorp ‘de Cruquiushoeve’ tot stand in de gemeente Haarlemmermeer, ten dele bestemd voor zwakzinnigen met epilepsie. In september 1970 is dit instituut in aanwezigheid van Koningin Juliana officieel in gebruik genomen. ‘Meer en Bosch’’ in Heemstede, tegenwoordig SEIN geheten, afkorting van ‘Stichting Epilepsie Instellingen in Nederland’ is in medische kring in ons land en internationaal een begrip geworden.

Opening School voor Buitengewoon Onderwijs op “Meer en Bosch” door prof.dr.J.R.Slotemaker de Bruïne,minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen. Rechts directeur-geneesheer dr.B.Ch.Ledeboer (Haarlem’s Dagblad, 3 october 1938)

De voormalige Emmakliniek/Lorentz de Haas Laboratorium heeft in de 21ste eeuw geen functie meer. Het gebouw met een gemeentelijke monumentenstatus is dichtgetimmerd. De gemeente Heemstede overweegt het gebouw in te richten als nieuwe locatie voor de Nicolaas Beetsschool. Dat schoolgebouw aan de Sportparklaan kan dan gebruikt worden als tijdelijke huisvesting van andere scholen die in de toekomst nog gerenoveerd moeten worden. Ook het gebouw van het voormalig politiebureau Kerklaan 61 is als zodanig eerder door de gemeente Heemstede aangekocht.

Koninklijke onderscheidingen bij 100-jarig Meer en Bosch toegekend aan dr.H.Meinardi, M.Kuijer en K.Veeninga (Heemsteedse Koeier, 3–1982)

Bij het eeuwfeest van ‘Meer en Bosch’ is een tentoonstelling ingericht in de gemeentelijke openbare bibliotheek (Expres, maart 1982)

Een kijkje in de wetenschappelijke bibliotheek van Meer en Bosch in de jaren 80. welke later verhuisde naar de Vrije Universiteit Amsterdam. (Expres, jan. 1983)

Logo van SEIN met hoofdvestiging in Heemstede, Achterweg 5.

SEIN heeft vandaag de dag naast drie klinische vestigingen, Meer en Bosch in Heemstede, de Cruquiushoeve in Cruquius en Heemstaete in Zwolle, 12 poliklinieken in Amsterdam, Apeldoorn, Arnhem, Den Haag, Heemstede, Leeuwarden, Rotterdam en Utrecht, een afzonderlijke school en een woonvoorziening.

Opening_Kon._Emma_Kliniek_-_onthulling_naambord_330x600 — Officiële (her)opening na renovatie van de Koningin Emmakliniek door burgemeester mw. M. Heeremans op 26 mei 2014. Naar ik verneem is de Koningin Emma Kliniek intussen buiten gebruik gesteld.

Van boven naar beneden: Het z.g. Herenhuis op Meer en Bosch, thans directiekantoor en administratief centrum; midden: dr.A.M.Lorentz de Haas Laboratorium; onder: Koningin Emma Kliniek op Meer en Bosch (uit: SEIN, verder met epilepsie).

Het Zusterhuis van Meer en Bosch aan de Meerweg omstreeks 1965, is afgebroken om plaats te maken voor appartementen

Paviljoen Eben Haëzer, gebouwd in 1985 op het terrein van Meer en Bosch, is in 1989 gesloopt. (Expres, oktober/november 1989)

Een tweede instelling is Kempenhaege met een tiental (poli-)klinieken geografisch verspreid over Nederland met nadruk op het Zuiden (Heeze, Maastricht, Oosterhout, Dordrecht, Enschede, Goes, Nijmegen, Rotterdam, Sittard en Winterswijk).

Epipepsiecentrum Kempenhaeghe in Heeze (Noord-Brabant).

SEIN (Heemstede/Zwolle) met circa 1300 medewerkers en Kempenhaege (Heeze/Oosterhout) zijn in Nederland de twee grote expertisecentra op hert gebied van epilepsie, tegenwoordig ook gespecialiseerd in slaapgeneeskunde. Door de voorzitters van de Raden van bestuur van beide instellingen, respectievelijk J.W.Barzilay en dr.M.Chatrou is een intentieverklaring voor samenwerking overeengekomen.

Met een ferme handdruk is de intentie tot meer samenwerking tussen SEIN en Kempenhaege bezegeld.

Na eerdere plannen het instituut in zijn geheel aan gene zijde van de Ringvaart in Cruquius te verhuizen, heeft de directie intussen plannen ontvouwd om de Cruquiushoeve gedeeltelijk naar Meer en Bosch in Heemstede over te brengen, zodat in het plan ‘Wickevoort’ uiteindelijk zo’n 1.000 particuliere woningen kunnen worden gebouwd. Landgoed Wickevoort dat 57 hectare omvat is een woonproject tussen Hoofddorp en Heemstede rond een vroegere boerderij [‘Cruquiushoeve’] van de familie Van Wickevoort Crommelin uit Berkenrode, dat wordt ontwikkeld door landschapsarchitect Michael van Gessel en AM Concepts in nauwe samenwerking met SEIN, vanwaar het initiatief kwam.

boerderij1 — Rechts de vroegere boerderij van Van Wickevoort Crommerlin, nu manege, in Cruquius

Gebiedskaart van Plan Wickevoort in Cruquius zoals voorzien over circa 7 jaar in 2025. Overigens blijft SEIN (Cruquiushoeve) gevestigd in Vijfhuizen/Cruquius.

Met de noodzakelijk geachte vernieuwingen wordt (helaas) tevens gedacht aan het slopen van de voor het laatst in 1960 gerenoveerde Irene-kapel, nog in gebruik als activiteiten- en ontmoetingsruimte, maar volgens dr.J.W.Barzilay, voorzitter van de Raad van Bestuur/algemeen directeur, zal de historische luidklok ‘een plaatsje in de nieuwbouw’’ krijgen van een op deze locatie geplande polikliniek (Haarlems Dagblad, 2 mei 2018).

Foto van de kerk Irene op Meer en Bosch kort na de opening in 1901 (uit: Lief en Leed, 1907) gemaakt.

De Irenekapel op Meer en Bosch; door F.H.van Emmerik

Van de Irenekerk op Meer en Bosch zijn in de loop van de tijd minstens tien prentbriefkaarten verschenen. Bovenstaand een drietal.

Personeel en verpleegden voor de Irene kerk van Meer en Bosch, circa 1920

Prentbriefkaart van interieur kapel van Meer en Bosch, Heemstede

Het Van Vulpen-orgel uit 1970 dat intussen verdwenen is.

Het W.F.van Leeuwen orgel (uit Leiderdorp) in de Irene kapel (Orgelfoto Noord-Holland, Heemstede)

Speeltafel van het W.F.van Leeuwen orgel in de Irene kerk Heemstede (orgelfoto Noord-Holland; Heemstede)

Glas-in-lood ramen in de Irenekapel van Meer en Bosch

Gedenkraam ontworpen door J.Reparon, vervaardigd in glasfabriek Leerdam ‘De barmhartige Samaritaan’ voor kapel Irene van Meer en Bosch, 1952

‘De Irenekapel op Meer en Bosch is een beeldbepalend onderdeel van het terrein van Meer en Bosch en tevens een zeldzaam overblijfsel van dergelijke godshuizen op terreinen van instellingen die zich richten op (geestelijke) gezondheidszorg.‘ (HVHB, foto Theo Out)

Schets van nieuwbouw polikliniek Meer en Bosch, geprojecteerd op de locatie van de Irenekapel (gemeente Heemstede).

interieur2 — Interieur van het inmiddels gesloopte kerkje Bethesda-Sarepta in Haarlem

=====

Paviljoen ‘Nieuw Zoar’ op Meer en Bosch Heemstede, geopend in 1906

Paviljoen Salem; geopend in 1889 op een ansichtkaart uit circa 1925

Het gebouw Eben Haëzer in de oorspronkelijke staat, 1905. De vleugel rechts is later als verbandkamer aangebouwd.

De operatiezaal in gebouw Eben Haëzer van Meer en Bosch Heemstede in 1910

Selectie van (gedenk)boeken etc. gewijd aan Bethesda-Sarepta en Meer en Bosch:
-C.Peper. Historie hofstede Het “Paradijs” later “Meer en Bosch” te Heemstede. Vereniging Oud-Heemstede-Bennebroek (nu HVHB), 1960.

-J.A.Tours. De Christelijke Vereeniging voor de verpleging van lijders aan vallende ziekte met hare gestichten te Haarlem en Heemstede. In: Eigen Haard, 1893, nummer 52, p.824-827.
-Lief en Leed in dienst der Christelijke Barmhartigheid 1882-1907. Haarlem, 1907
-Feestboek van ‘Sarepta’ en ‘Meer en Bosch’. 1882-1922. 1922
-Licht en Schaduw gedurende vijftig jaar onder onze kranken 1882-1932 Gedenkboek uitgegeven ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van de Christelijke Vereeniging voor de verpleging van lijders aan vallende ziekte te Haarlem en te Heemstede. Heemstede, J.A.Hoekendijk, 1932
-Het verzet van de inrichtingen Meer en Bosch en Bethesda-Sarepta te Heemstede en Haarlem gedurende de bezettingsjaren. Heemstede, 1945. Herdruk mei 1995 [Bevat een ten geleide van voorzitter prof. dr.C.Datema , een herinneringsrede van dominee J.C.van Dijk gehouden bij de heropening van Meer en Bosch en een artikel: ‘Ons werk in de oorlogsjaren’ van geneesheer-directeur dr.B.Ch.Ledeboer. . ten slotte een bijdrage over ‘De macht van het Kleine in Bezettingstijd’ door dominee H.W.Duyvendak].

Oude prentbriefkaart uit omstreeks 1930 van de moes- en vruchtentuin op Meer en Bosch, Heemstede

Bijeenkomst interne zendingsbijeenkomst ‘Onze Dag’ van epilepsiecollectanten op Meer en Bosch

MEER EN BOSCH TE HEEMSTEDE IN DE TIJDELIJKE GREEP VAN DE NSB: 1942

Meer en Bosch, in: het boek *‘Op leven en dood; kroniek van oorlog en* *bezetting 1940-1945′* door dr.F.A.de Graaff. Rotterdam, Brusse, 1946.

‘Wat is er gebeurd in 1942/ Sinds donderdag 19 maart 1942 is het gehele bestuur met de geneesheer-directeur van Meer en Bosch annex de Koningin Emmakliniek en Beshesda-Sarepta, afgezet en vervangen door een bestuur, geheel bestaande uit NSB’ers, terwijl de nieuwe geneesheer-directeur, de zenuwarts Dozy, van bestuur en directeur om enige onrechtmatige eisen, door de NSB gesteld, in te willigen. Het is duidelijk, waar me heen wil. Wij weten allen uit diverse publicaties van NSB-zijde en uit redevoeringen van vooraanstaande NSB-leiders, hoe het nationaal-socialisme staat ten opzichte van zenuwzieken, geesteszieken en epilepsie-lijders en hoe het dienaangaande beginselen huldigt, die in lijnrechte strijd zijn met onze hoogste medisch-ethische beginselen . De NSB heeft door zijn greep naar Meer en Bosch c.a. de macht gekregen over één der belangrijkste centra der epilepsie-bestrijding in Nederland. Onder de eminente leiding van de thans afgezette geneesheer-directeur met zijn staf zijn de allernieuwste outillage voor de diagnostiek en de behandeling van epilepsie; zij bevatten een uitstekende operatieve afdeling voor de chirurgische behandeling van hersenaandoeningen. De Koningin Emmakliniek is door buitenlandse deskumdigen de beste kliniek ter wered op dit terrein genoemd. Door de nazificering van deze inrichting, waar 600 epilepsielijders worden verpleegd, is door de NSB de eerste stap gezet op de weg van de epilepsiebestrijding op nationaal-socialistische wijze. Welke methoden daarbij worden toegepast behoeft hier nader te worden uiteengezet; zij zijn maar al te zeer bekend. Dat men met de roof van Meer en Bosch de beschikking heeft gekregen over een operatie-afdeling en tevens over een enorme hoeveelheid erfelijkheidsgegevens betreffende honderden epilepssielijders uit heel Nederland zijn feiten, die slechts met ontsteltenis kunnen orden overdacht. Het bestuur van Meer en Bosch en de geneesheer-directeur hebben, diep doordrongen van hun Christelijke beginselen en wetende, wat hier op het spel stond, de enige juiste weg bewandeld. daarom zijn zij afgezet. Maar geneesheren en verplegend personeel hebben izch hier achter hen gesteld en zij hebben zonder uitzondering hun ontslag ingediend. Gezien het grote, vooral ook het medisch-ethische belang, van deze strijd zullen wij hier in chronologische volgorde de gehele toedracht beschrijven.

VERSLAG VAN DE GEBEURTENISSEN Nog voor 10 mei 1940 hadden de broeders Vermeer en Kroon op Meer en Bosch reden gegeven tot ernstige ontevredenheid. Zij hadden geweigerd hun broederpak te dragen en aan de viering van het Kerstfeest mede te werken; daarnaast had één van hen misbruik gemaakt van de drukkerij van de inrichting en papier van deze inrichting gebruikt voor het drukken van NSB-geschriften, terwijl de ander een politiek opruiende rede had uitgesproken tegenover de patiënten. Op grond van deze feiten werden de broeders op 3 mei 1940 ontslagen, zijnde ongeschikt als broeder. Op 10 mei d.a.v. weren deze heren, die lid van de NSB waren, ingesloten. Op een van hen werden oen landverraderlijke papieren gevonden. Enige tijd na de capitulatie (in oktober 1940) werd door het bestuur van Meer en Bosch ter ene zijde n de broeders Vermeer en Kroon met hun juridische adviseur, mr.de Rijke, nu procureur-generaal bij het gerechtshof te Arnhem er andere zijde, een contract opgesteld. In dit contract werd onder zeer gunstige voorwaarden voor de gestraften (1 jaar salaris en maximum pensioen) het ontslag nader geregeld. De ontslagenen tekenden het contract zonder enige rancune en verplichtten zich daarbij nimmer enige stap ten nadele van Meer en Bosch te doen en geen poging aan te enden wederom in dienst te komen. Dit contract werd van beide zijden beschouwd als een definitieve regeling. Een jaar lang werd van deze kwestie niets gehoord, totdat eind 1941 het bestuur van Meer en Bosch bericht kreeg van de commissaris voor niet-commerciële verenigingen, met het verzoek om een onderhoud. Bij dit onderhoud werd aan het bestuur medegedeeld dat de broeders onrechtmatig waren ontslagen en dat zij weer in dienst genomen moesten worden. Deze mededeling werd door het bestuur weerlegd door te wijzen op het contract, mede opgesteld door de inmiddels tot procureur-generaal bij het Arnhemse gerechtshof benoemde mr. de Rijke. Het bestuur van Meer en Bosch stond op het standpunt, dat het als bestuur onmogelijk twee voor de verpleging volkomen ongeschikte broeders wederom in dienst kon nemen. Dit standpunt bleek te meer juist te zijn, toen een der ontslagenen in een onderhoud verklaarde, dat hun terugkomst op Meer en Bosch zeer spoedig gevolgd zou worden door het ontslag van de geneesheer-directeur en de benoeming van een NSB’ er in zijn plaats. Lange tijd is hierna is de kwestie weer van de baan geweest, totdat begin februari 1942 het bestuur van Meer en Bosch bericht kreeg van bovengenoemde commissaris Müller Lehning, dat het binnen 8 dagen de broeders in dienst terug moest nemen en dat het schadevergoeding zomede alle kosten voor de verhuizing moest betalen. Het contract, mede ondertekend door mr.de Rijke, moest geannuleerd worden. Het bestuur van Meer en Bosch heeft geweigerd aan deze voorwaarden te voldoen. Naar aanleiding van deze weigering werd een conferentie belegd tussen het bestuur van Meer en Bosch en bovengenoemde commissaris, waar een en ander nog eens besproken werd. Bij dit onderhoud is bij monde van de districtscommissaris gebleken, dat de kwestie van de broeders slechts ” een stok was om de hond te slaan”. Zijn woorden laten aan duidelijkheid niets te wensen over: “Er zijn haarden van verzet tegen de nieuwe orde. Meer en Bosch is een dergelijk bolwerk; deze Augiasstal (meer en Bosch!) moet opgeruimd worden”. Na deze in duidelijke termen geuitte bedoelingen was er slechts één houding mogelijk, namelijk en absolute weigering aan de gestelde eisen te voldoen.

Op 19 maart 1942 is het bestuur van Meer en Bosch met de geneesheer-directeur Ledeboer afgezet. Het neuwe bestuur, uitsluitend bestaande uit NSB’ers (o.a. dominee Foeken uit haarlem, mr. Schönhardt, mr. de Kock van Leeuwen, dominee Hylkema, mevrouw de Gelder,mr.van Leyenhorst) en de nieuwe geneesheer-directeur dr. J.Dozy hebben, allen met NSB-insignes getooid, vrijdagmorgen 20 maart 1942 de inrichting in bezit genomen. Geneeskundigen, broeders, zusters en andere functionarissen hebben de enige weg gekozen, die zij moesten nemen: zij hebben allen hun ontslag ingediend. Teneinde patiënten zo weinig mogelijk te laten lijden onder deze maatregelen zullen zij voor de afwikkeling der diverse lopende zaken nog een week hun werk blijven doen. Inmiddels zijn alle patiënten door de broeders en zusters uit de inrichtingen naar hun respectievelijke woningen over gebracht en is Meer en Bosch door de Duitse Weerrmacht in beslag genomen’ (april 1942).

Verslag uit 1942 door een anonieme Broeder: “Meer en Bosch” te Heemstede in den greep der N.S.B. en in gebruik genomen door de Duitse Weermacht

Vervolg van Meer en Bosch in 1942 in de greep van de NSB en bezet dor de Duitse Weermacht

Bericht over ontwikkelingen op Meer en Bosch uit verzetsblad: Oranjekrant: vivere militare est (30-4-1942)

Het NSB-bestuur van Meer en Bosch vraagt personeelsleden die ‘den nieuwen tijd’ zijn toegedaan (advertentie in het Algemeen Dagblad van 2 november 1943)

Reünie van medewerkers van Meer en Bosch en Bethesda-Sarepta in de zomer van 1944 te Amersfoort. Patiënten zijn voor het grootste deel thuis behandeld. Tot de Bevrijding zijn voorts 11 patiënten van Meer en Bosch die in een inrichting in Zeist waren ondergebracht overleden. Tijdens de bezetting van Meer en Bosch door de nazi’s is een uitgebreide nazorgdienst georganiseerd. Daarbij werden de reizende Broeders De Groot, Smit, Kortenhoeven en Haveman ingeschakeld alsmede Broeder Geurink en hoofdbroeder De Vries. Deze reisden de patiënten af, en gaven hulp waar dat nodig was.

Heropening Meer en Bosch (Algemeen Handelsblad 24-19-1945) Zenuwarts dr. Jacob Dozy overleed 30 november 1959 in Heemstede

Vorderingen door de Duitse bezetters van panden Achterweg 5, instituut Meer en Bosch Heemstede

Vordering gebouwen Achterweg 5 (uit: Samenvattend verslag en chronologisch overzicht gebeurtenissen periode 1940-1945; door Werkgroep Geschiedsbeschrijving 1940-1945 Heemstede, pagina 91)

Vooromslag van een in 1995 verschenen boekje over het verzet van de inrichtingen van Meer en Bosch en Bethesda-Sarepta gedurende bezettingsjaren. Bevat bijdragen van ds. J.C.van Dijk, dr.B.Ch.Ledeboer en ds. H.W.Duyvendak

Overleden bewoners van Meer en Bosch overleden in Zeist tijdens de Tweede Wereldoorlog(opgave van gemeente Zeist)

Over de dagen kort voor en na de Bevrijding schrijft dr. B.Ch.Ledeboer onder meer: ‘Tussen de eerste berichten over de capitulatie en het verschijnen van de Canadezen verliepen verscheidene dagen. Op de eerste van deze onzekere dagen had ik in tegenwoordigheid van Hoofdbroeder de Vries en de administrateur, de heer van Zutphen, een onderhoud met de NSB-directeur dr. Dozy van Meer en Bosch in “diens” huis. Op de vraag of hij bereid was het werk wederom aan ons over te dragen, zei hij “dat dit wel niet anders kon, daar diezelfde middag zijn laatste NSB-verpleger weggelopen was en 25 patiënten geheel zonder hulp waren!” Verder uitte hij de bekende praatjes: “dat hij het toch zo goed bedoeld had” en ook “dat hij een goed verliezer was”! Blijkbaar had hij de lugubere werkelijkheid der laatste jaren als een hazardspel opgevat! Wij verklaarden ons bereid nog dezelfde avond de zorg voor 25 patiënten op ons op te nemen, op voorwaarde dat de heer Dozy alle voor onze Vereeniging belangrijke gegevens direct overdroeg. Deze werden in zijn eigen brandkast gedeponeerd, waarvan wij de sleutel medenamen. 2 Dagen later werd hij gearresteerd en daarmede eindigde het regiem dat gegrondvest was op onrecht. De 25 overgebleven patiënten waren ondergebracht in een huis, dat door de NSB-burgemeester kameraad Van Riesen, het enig overgebleven Bestuurslid, voor dat doel was gevorderd. Op het afgesproken uur, begaven wij ons met een aantal broeders en zusters naar het huis en namen de zorg voor deze patiënten op ons; op dat moment was het werk herboren. Nog even werden wij herinnerd aan de NSB-mentaliteit, toen de melkleverancier kwam vragen, “of hij nog langer de melk van de ziekenbonnen der patiënten naar Burgemeester Van Riesen en enkele andere leden der NSB moest brengen?”! Nadat wij ook deze kwestie afdoend hadden geregeld ging ieder aan de slag. Enorm is er gewerkt door de kleine groep, zowel bij dag als bij nacht. Bij een bezoek dat door ons aan d Inrichting zelf werd gebracht, bleek ons dat zich daar niet minder dan ongeveer 500 – deels zwaar gewonde – Duitsers bevonden. Canadezen waren er toen nog niet, maar de Duitsers hadden het schreeuwen en schelden toch al wat verleerd, al keken zij zeer wantrouwend naar de burger, die zonder vragen en zonder “Ausweis” door hun gebouwen liep en deze inspecteerde. Toen later een Canadees commandant aankwam. werd met deze contact gezocht, en werd hem de situatie uitgelegd. Hij zegde alle medewerking toe om de Duitsers zo spoedig dit mogelijk zou zijn, uit de Inrichting te verwijderen en deze aan ons over te dragen. Aan de grote medewerking van deze commandant, dr. Luvinsky, hebben wij het te danken dat onze Inrichting zo spoedig, en wel op 8 Juni weer in ons bezit hadden. Op die dag trok een kleine schaar medewerkers en medewerksters het terrein op – werd de driekeur op de Kliniek gehesen en nam de wederopbouw van de Inrichting “Meer en Bosch” een aanvang. Ontzaglijk veel was vernield; muren waren doorgeslagen om doorgangen te maken; “een der dagverblijven was tot garage gemaakt, een ander tot stal ingericht. Alles was volkomen vervuild en uitgewoond; het terrein bezaaid met auto-schuilplaatsen, diep in de grond uitgegraven. (…)’.

Via mw. Selina Boonstra werd een scan van bovenstaande indexkaart ontvangen betreffende Clara Kerkmeester, dochter van Helene Overweg-Kerkmeester, als kind ondergedoken op Meer en Bosch, Achterweg 5, 16-5-1943 . Voornoemde Helena Overweg-Kerkmeester is 16-11-1917 geboren in Amsterdam, Zij woonde op het adres Roerstraat 3-III Amsterdam en aar beroep was naaister. April 1937 trouwde zij met Carel J.Overweg van wie zij is gescheiden. Op 16 mei 1943 gedeporteerd naar Sobibor en aldaar op 30-11-1943 vermoord. De naam Clara Kerkmeester (Overweg), 20 mei 1937 geboren, komt niet voor op de Shoah database van Yadvashem , overleefde de oorlog.

Bijlage: Inrichting van een Wehrmacht-bordeel

Inrichting van een Wehrmacht-bordeel (uit: Heemstede 1940-1945. 1995, pagina 66)

Vervolg Wehrmacht-bordeel (Heemstede 1940-145. 1995, p.67)

Tijdens de oorlogsjaren is de Koningin Emmakliniek door de Duitsers in gebruik geweest als ziekenhuis voor gewonde soldaten. Evenals op Hageveld [gebruikt als Lazarett voor de Duitse marine] was op het dak een rood kruis geschilderd ter voorkoming van bombardementen van geallieerde vliegtuigen.

De verwijzing met een bordje op de Glipper Dreef naar het Ortslazarett van Meer en Bosch

De Duitser Ernst Dingeldey maakte begin mei 1945 voor zijn terugkeer naar de ‘Heimat’ een tekening van het Lazarett Heemstede op Meer en Bosch

Achterzijde tekening doorErnst Dingeldey van Lazarett Heemstede

“Meer en Bosch”- weer Meer en Bosch (Haarlem’s Dagblad, 18 juli 1945)

(vervolg Haarlem’s Dagblad, 18 juli 1945)

ZIE BIJLAGE: Het verzet op Meer en Bosch – Bethesda Sarepta, door Mimi Vonk-Herwegh, Expres, mei/juni 1985.

-De eerste 60 jaren van ‘Meer en Bosch’1885-1945. Heemstede, 1970.
-Adriaan Venema. Vanuit het duister. Schetsen van honderd jaar epilepsiebestrijding. Met illustraties van Gerard Vroon. Amsterdam, Meulenhoff Informatief, 1982.

In 1982 zijn in het informatieblad van het instituut: ‘Expres’acht artikelen gepubliceerd over de geschiedenis van Meer en Bosch.
-Liber Amicorum aangeboden aan prof.dr.Harry Meinardi op 21 februari 1992 bij zijn afscheid als directeur van het Instituut voor Epilepsiebestrijding. Heemstede, 1992.

Vooromslag van het vriendenboek voor dr. Harry Meinardi.

-SEIN: verder met epilepsie. Uitgave van de afdeling Voorlichting en Public Relations van het Instituut voor Epilepsiebestrijding met een voorwoord van dr.H.Meinardi, algemeen directeur. Circa 1990.

Oorlogsperiode 1940-1945

Over de Duitse bezettingstijd 1940-1945 is in het hoofdstuk ‘De NSB en andere totalitaire organisaties’ (deel 2 van ‘Onderdrukking en verzet; Nederland in oorlogstijd’, het volgende beschreven: ‘(…) Zeer grote invloed kreeg Müller Lehning, de commissaris voor de niet-commerciële verenigingen en stichtingen. Hij was slechts zetbaas van Schmidt, die o.a. hiervoor expressievelijk naar Nederland was gezonden, maar bevoorrechtte in die hoedanigheid op ergerlijke wijze zijn eigen partij. Aan deze NSB-er, die met ruwe hand ingreep, was de “schoonmaak” van meer dan 120.000 verenigingen en stichtingen toevertrouwd. Hij ontbond talloze verenigingen en maakte er op de misselijkste wijze misbruik van zijn machtspositie Door zijn schuld zijn vrijwel alle epileptici uit de inrichtingen Meer en Bosch en Bethesda-Sarepta te Heemstede en Haarlem verdwenen. Een prachtig christelijk liefdeswerk is voor jaren vernietigd omdat Müller Lehning er niet terstond in geslaagd was, twee nationaal-socialistische broeders te doen herbenoemen, die wegens wangedrag voor mei 1940 waren ontslagen en met wie een alleszins redelijke schikking was getroffen. Hij heeft deze inrichtingen niet opgeheven, maar op zijn manier “schoongemaakt”. Bestuur en directie werden vervangen door NSB-ers, met het onmiddellijk gevolg, dat de familieleden de patiënten weghaalden. De politie kwam er aan te pas, arrestaties hadden plaats, en in een overwinningsroes maakte de WA op 28 maart 1942 een muzikale ommegang op het terrein van Bethesda-Sarepta. Het mooiste van het geval was, dat kort daarna het nieuwe bestuur een der beide NSB-broeders moest ontslaan. De melk van de ziekenbonnen der patiënten kwam later bij de nationaal-socialistische burgemeester van Heemstede Van Riesen terecht. Reeds eerder hadden de nieuwe bestuurders op Meer en Bosch een feestmaal ingericht, waarbij de voor de patiënten bestemde levensmiddelenpakketten gretig werden aangesproken. Deze weerzinwekkende ondermijning van een tweetal uitermate nuttige inrichtingen, waardoor het aantal patiënten van zeshonderd tot vijf en twintig ingekrompen werd, noemde Müller Lehning “herordening (…)’.

Meer en Bosch weer open (Algemeen Handelsblad, 24 oktober 1945)

Nota Bene
Het hoofdgebouw (in gebruik als kantoor) is rijksmonument; de voormalige Koningin Emma (poli)kliniek) en ‘Salem’ zijn gemeentelijk monument. De paviljoens ‘Terp’ en ‘Schakel’ evenals de Irenekapel komen voor op een door de Historische Vereniging Heemstede Bennebroek samengestelde lijst van waardevolle gebouwen die bescherming verdienen Naar aanleiding van een excursie op 22 april 2006 publiceerde Marloes van Buuren een artikel ‘Nadere kennismaking met Meer en Bosch’ in het blad ‘HeerlijkHeden’, nummer 129, augustus 2006, p.129-132.

Illustraties

In 1922 verschenen 24 24 koperdiepdrukken in een omslag, 12 van Besthesda-Sarepta in Haarlem en 12 van Meer en Bosch in Heemstede, van welke laatsten een scan volgt.

Entree naar hoofdgebouw van Meer en Bosch

Bossages naar het hoofdgebouw van Meer en Bosch

Het intussen gesloopt paviljoen Eben-Haëzer

De kinderkamer op Meer en Bosch met een diacones

Een zithoekje van lezende en schrijvende diaconen in de Broederkamer. We zien de Broeders Hofman, Jonker en Lagas.

Oude prentbriefkaart van de Broederkamer op Meer en Bosch

Vooromslag van ‘De Evangelisten-opleiding te Heemstede’, 1912

Broeder-leerlingen van Meer en Bosch ontvangen dogmatiek-les van dominee C.J.van Paassen te Haarlem

De kwekelingen in de Broederkring op Meer en Bosch onder leiding van de besturende Broeder Jonker. 1912

Het voormalige geitenweitje op Meer en Bosch Heemstede

In het in 1932 uitgegeven gedenkboek Feestboek van Sarepta en Meer en Bosch ‘Licht en Schaduw’ zijn ook enkele koperdiepdrukken opgenomen.

Voorts zijn in het gedenkboek ‘Licht en Schaduw’ uit 1932 afdrukken te zien van linoleumsneden door politieagent F.H. van Emmerik als liefhebberij vervaardigd van zowel Bethesda-Sarepta als Meer en Bosch. Alleen die van de Heemsteedse instelling zijn onderstaand opgenomen + een prent van het Haarlemse paviljoen Sarepta.[P.S. Carla van der Stap publiceerde in Heerlijkheden, nummer 176, 2018, een artikel met illustraties onder de titel: ‘De houtsnedes van politieagent Van Emmerik’].

Houtsnedes van F.H.van Emmerik ((1805-1953) uit ‘Licht en Schaduw (1932)

Entree van Meer en Bosch, door F.H.van Emmerik, 1932

Huize Salem op Meer en Bosch door F.van Emmerik

Huize Eben Haëzer op Meer en Bosch, door F.H. van Emmerik gesigneerd: FHvE].

Het oude tuinmanshuis van Meer en Bosch; door F.H. van Emmerik

Afbeelding van het vroegere paviljoen Sarepta in Haarlem door F.H.van Emmerik. Van Sarepta-Bethesda zijn verder prentjes in het gedenkboek opgenomen van het ‘Nieuwe Bethesda’, Overbosch, ”t Nieuwe Huis’, Portierswoning Sarepta, nieuwe ingang naar Sarepta, en de Bel van Sarepta. De naam van de graveur komt in ‘Licht en Schaduw’ overigens niet voor.

Emmerikportret — F.H. van Emmerik op een foto uit 1937

========

Freule A.J.M.Teding van Berkhout in de bloei van haar leven. Zij werd oprichtster van van twee ziekenhuizen.

Portretfoto op latere leeftijd van jonkvrouw Ana Teding van Berkhout, initiatiefneemster voor de verpleging van eplepsiepatiënten in Nederland. Zij stond aan de basis van het latere Diaconessen(zieken)huis en van Meer en Bosch, maar wilde niet dat het epliepsiecentrum Meer en Bosch naar haar de Anna-stichting zou gaan heten, zoals het bestuur voorstelde.

Anna1 — In Haarlem en Bloemendaal zijn straatnamen vernoemd naar het geslacht Teding van Berkhout. Leiden kent een Anna Teding van Berkhoutstraat en Heemstede sinds 1982 in de wijk Merlenhoven een Anna Teding van Berkhoutpad

Bezoek van Koningin-moeder Emma aan ‘Behesda’ en ‘Meer en Bosch’ 25 juni 1903

Directeur J.L.Zegers met echtgenote te midden van de ‘diaconen’ op Meer en Bosch: ‘Dienende Broeders’.

Beknopte biografie van Jan Lambrecht Zegers (1845-1919) door jhr.M.C.T.van Lennep, De ontwikkeling der inwendige zending in Nederland. ‘s-Gravenhage, Boekencentrum, 1846, tweede vermeerderde druk, p.175-181

Uit: De ontwikkeling der inwendige zending in Nederland; door jhr.M.C.T.van Lennep.

Slot biografie J.L.Zegers, door jonkheer M.C.T. van Lennep.

=========

Ex libris voor predikant J.C.van Dijk, Bloemendaal, die voorzitter was van de inrichting Meer en Bosch, vervaardigd door Anton Pieck

Schoolklas op Meer en Bosch op een ansichtkaart uit 1950

Achterkant van scheurkalender Meer en Bosch ‘Vrede zij dezen huize’

Herman Kruyder: Achter Meer en Bosch (1921)

sierbordje met een voorstelling van de Barmhartige Samateriaan. Op achterzijde is vemeld: Meer en Bosch 1882 1957. Royal Goedewaagen.

Affiche van kleurenfilm over epilepsie. De Macht van het Kleine, Meer en Bosch, 1960

Luchtfoto van de epilepsie-instelling ‘Bethesda-Sarepta’in Haarlem omstreeks 1930.

Luchtfoto van Meer en Bosch uit circa 1930

Deel van een luchtfoto uit 1964. Het terrein van het instituut Meer en Bosch omvatte intussen 8,5 hectare. Rechts van de waterloop liggen sportterreinen. Het witte gebouw heette Eben Haëzer. Na brandstichting in 1988 is het leegstaande paviljoen gesloopt, maar de schoorsteen van het vroegere ketelhuis uit omstreeks 1900 bleef fier overeind. Daaronder is het inmiddels afgebroken Boschhuis, dat dienst deed als school en kinderpaviljoen. Het was oorspronkelijk afkomstig uit Amsterdam waar het ooit diende als noodgebouw van het Scheepvaarthuis. In het midden rechts is de Koningin Emmakliniek uit 1934 zichtbaar. In twee daarnaast gelegen barakken werden o.a tuberculosepatiënten geïsoleerd. Daarboven lag de personeelsflat. Op de voorgrond achter het water waren de sociale werkplaats van Paswerk en (ronde) kantine gevestigd.

Luchtfoto van de Cruquiushoeve omstreeks 1950

luchtfoto3 — Luchtfoto Meer en Bosch KLM 1995

luchtfoto4 — luchtfoto Cruquiuhoeve (Haarlemmermeer) KLM, 1995

luchtfoto5 — luchtfoto van ander deel Cruquiushoeve. KLM 1995

In 2001 schreef ik in de uitgave van ‘Oud Heemstede vanuit de lucht’ (Slingenberg Boekproducties): ‘Met het oog op het aanstaande vertrek van het instituut Meer en Bosch nar de Cruquiushoeve, Amsterdam en Utrecht zijn anno 200 plannen in ontwikkeling om hier, naast koopappartementen, huisvesting te realiseren voor gehandicapten. Behalve het monumentale herenhuis zullen volgens de meest recente plannen ook de paviljoens Salem, Terp en Schakel blijven staan en voor bewoning geschikt gemaakt worden.’

In de loop van de jaren is een tiental gedenkuitgaven verschenen van de epilepsiecentra Betheda-Sarepta in Haarlem en Meer en Bosch in Heemstede.Het meest uitgebreid is *‘Licht en Schaduw’, gedurende vijftig jaar onder onze kranken 1882 – 26 januari 1932′*. 320 pagina’s.

De eerste 60-jaren van “Meer en Bosch” 1885/1945

De periode 1939-1945 zoals beschreven in boek 1885/1945:

Meer en Bosch. Uit: ‘Heemstede 1940-1945, een gemeente in bezettingstijd’, 1995, pagina 59.

Meer en Bosch 1939-1945 (3) Op de foto dominee J.C.van Dijk

Meer en Bosch 1939-1945 (7) op de foto Broeder Job. de Groot

Het laatste gedenkboek is gepubliceerd in 1982. ‘Vanuit het duister; schetsen van honderd jaar epilepsiebestrijding’. door Adriaan Venema, met illustraties van Gerard Vroon. Bevat een voorwoord door voorzitter prof. A.J. van ’t Klooster en een epiloog door dr. H.Meinardi, zenuwarts en oud-directeur van Meer en Bosch

‘Vertrek Meer en Bosch ingrijpend’ (Haarlems Dagblad, 4 mei 1991)

De predikant .A.J.Th.Jonker op Meer en Bosch. Hij was predikant in Heemstede van 1902 tot 1905 toen hij werd benoemd tot hoogleraar theologie aan de universiteit van Groningen. Van 2 mei 1902 tot 26 mei 1905 was Jonker voorzitter van het bestuur van de instelling. Prof.dr.M.van Rhijn publiceerde in 1929 de biografie ‘Aart Jan Theodorus Jonker’ en schreef met betrekking tot Meer en Bosch o.a.: ‘In Heemstede leefde hij vooral hartelijk mede met den arbeid der verpleging van lijders aan vallende ziekte op “Meer en Bosch’, waarvan de heer J.L.Zegers de voortreffelijke directeur was. Voor het “Gedenkboek” leverde hij in latere jaren een bijdrage, en hij werkte in 1910 en 1911 ook gaarne mede aan de “Meer en Bosch’-kalender “Vrede zij dezen huize”. Vooral met den heer Zegers, die naast Jonker wonde, en in wien hij het zeldzame optimisme des geloofs bewonderde, heeft dr.Jonker een tot op Zegers’ dood in 1919 blijvende vriendschap gesloten. Onder de medewerkers aan den arbeid op “Meer en Bosch”hield Jonker vooral veel van Broeder M.J.Bogert, die alles wat hij had weggaf en door Jonker met “de verpersoonlijke dienstvaardigheid” werd vergeleken. De vroegtijdige dood van deze “rechterhand van den directeur” in het jaar 1904 op den leeftijd van slechts twee en dertig jaren, heeft Jonker diep getroffen. Ten slotte mag ik hier ook de vriendschap met dr.M.C.Colenbrander niet onvermeld laten, omdat dr. Colenbrander een groote plaats in het hart van dr.Jonker heeft ingenomen, en deze jongere vriend van zijn kant Jonker hoogachtte en liefhad.’

Oude ansicht van de kinderkamer van Meer en Bosch omstreeks 1915

Officiële gasten op het bordes van het Herenhuis in 1934 bij de opening van de Koningin Emma-Kliniek in 1934. Van links naar rechts: de heren Van Paasen, voorzitter van het bestuur, Da Costa, afgevaardigde namens de Bond voor Inwendige Zending, besturend broeder Jonker, minister Slotemaker de Bruïne en geneesheer-directeur dr. Ledeboer.

meer3 — Opening van School voor Buitengewoon Onderwijs op Meer en Bosch door minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen prof.dr.J.R.Slotemaker de Bruíne. Rechts directeur Ledeboer (Haarlem’s Dagblad, 3 oktober 1938)

broederdag — foto van de jaarlijkse Broederdag der diakonen, bovenstaand gehouden op 13 mei 1918. In het midden op de voorste rij dr.A.J.van Leeuwen, Broder R.van Dam, dominee G.Barger Ezn. (directeur) en E.Zegers

Van grote betekenis voor ‘Meer en Bosch ‘ is Broeder J.A.Hoekendijk geweest. Omdat er onvoldoende geld was om de kosten van verpleging te dekken richtte hij het fonds ‘de Macht van het Kleine’ op waarvoor hij tot zijn overlijden aan toe heeft gewerkt.

Broeder L.H.de Haan bij zijn veertigjarig jubileum op Meer en Bosch. Hij overleed 6 maart 1938

smit1 — Na Broeder J.A. Hoekendijk heeft Broeder J.Smit als oudste der reizende Broeders aan het voortbestaan van ‘De macht van het Kleine’ gewerkt.

broeders1 — Behalve Hoekendijk en Smit zijn de Broeders Jonker (links) en Hofman (rechts) van grote betekenis geweest voor het intituut Meer en Bosch geweest. Jonker deed in 1897 als jonge diakoon zijn intrede nadat hij een mooie positie bij de Ned. Spoorwegen had opgeofferd om zich aan der werk der verpleging te wijden. Later nam hij de administratie en correspondentie van Broeder Muller over. In 1922 vierde hij zijn zilveren jubileum en werd een speciale krant ‘De Oprechte Meer- en Bosccher’ uitgegeven gewijd aan de jubilaris en Besturende Broeder. Ook in 1897 is Broeder Hofman, afkomstig uit Drenthe, op Meer en Bosch als Broeder gekomen. Bijna een halve eeuw was hij een bekende en vertrouwde figuur op Meer en Bosch. ‘Zag men tegen Br.Jonker hoog op met gezag, Br.Hofman werd meer geëerd als gelijke, de man van de praktijk die gewoin was de zaken aan te pakken, wanneer er getreuzeld werd. Hoe leerzaam en praktisch waren zijn verbandlessen aan de broeders, Als man naast Br. Jonker was hij volkomen op zijn plaats en had hij ook gezag op zijn post (…) Beiden hielpen zij mede de traditie die in de jaren onder Zegers directoraat was ontwikkeld en gegrond in stand te houden.’ (Uit: De eerste zestig-jaren van “Meer en Bosch” 1885/1945)

ingebruikname — Ingebruikname van de eerste elktro-encefalograaf in ons land op Meer en Bosch in 1948 (uit: Adriaan Venema, Vanuit het duister). In dat jaar bracht Koningin Juliana een bezoek aan Meer en Bosch, waar toen 450 patiënten werden verpleegd en verzorgd.

Krommenhoek — Na de Broeders (diaconen) kwamen de Zusters (diaconessen). Op deze foto wordt aan Zuster J.J.Krommendijk door burgemeester ridder Van Rappard voor haar vele verdiensten een Koninklijke onderscheiding opgespeld. Vroeder De Vries in het midden kijkt toe. [Andere Meer en Bosschers die in de loop van de rijd een lintje ontvingen zijn o.a. dr.H.Meinardi, M.Kuijer (verpleegkundig adjunct-directeur), K.Veeninga (hooddverpleegkundige) en professor dr. van ’t Klooster (bestuursvoorzitter).

Veertig jaar diacones Jubilea op hun woonadres Hazepaterslaan 8 Haarlem. Foto gemaakt bij de inzegening op 31 oktober 1941. Van links naar rechts de Zusters (eerste rij) Antje v.d. Bospoort, Marie van Driel, Mary Pot, Liesbeth van Gemerde, Alie Heerspin. Tweede rij v.l.n.r.: Dirkje Lok, Agaath van der Veer, Greet Huiskes, Ella Tombrock, Bets Wijna, Rina Brouwer, Ina Moeyes. (Expres, november 1981.

meer9 — In memoriam Br. W.F.de Vries, de laatste dienende besturende Broeder van Meer en Bosch(Expres, augustus 1984)

Afbeelding van de eerste werkplaats op Meer en Bosch

Timmermanswerkplaats voor jongeren op Meer en Bosch

Timmermanswerkplaats op Meer en Bosch omstreeks 1920

De werkplaats omstreeks 1975 In 1976 zijn nieuwe sociale werkplaatsen in gebruik genomen op zowel Meer en Bosch Heemstede als de Cruquiushoeve in Vijfhuizen.

Luchtfoto van Meer en Bosch op een ansichtkaart die ik in 1975 ontving van voormalig predikant Luit Wolthuis

Plattegrond van Meer en Bosch omstreeks 1990

terreinkaartseinmeerenbosch — Terreinkaart SEIN Meer en Bosch Heemstede

terreinkaartSEIN — Terreinkaart van SEIN de Cruquiushoeve, Haarlemmermeer

meer4 — Twee prentbriefkaarten van Meer en Bosch uit 1922. Boven: de nieuwe Wandeltuin; onder de moes- en vruchtentuin die door cerpleegden van de instelling werd bijgehouden.

Het toenmalige Nieuw-Zoar, dat gedeeltelijk als kinderpaviljoen diende, tegenwoordig ‘de Terp’. (Expres, januari 1982)

meer2 — De vroegere ziekenzaal in de Koningin Emmakliniek

meerenbosch — De ontspanningsbibliotheek omstreeks 1920. Meer en Bosch beschikte daarnaast over een wetenschappelijke medische bibliotheek, die naar Amsterdam is verhuisd.

School op Meer en Bosch met een diacones als onderwijzeres

Doelstelingen van het fonds ‘ De macht van het Kleine’

Eén van de laatsdte “Onze Dag” bijeenkomsten voor collectanten van ‘De Macht van het Kleine’ had 9 en 10 september 1986 plaats op hert terrein van de Cruquiushoeve. (Expres, oktober 1986)

Vervolg van ‘Onze Dag’. Cruquiushoeve 1986

Monumentenaanvraag De Haas Laboratorium (Heemsteedse Courant, 0-8-2006) en Emma Kliniek op monumentenlijst door M.Roos, namens het bestuur van SBEZK = Stichting Bescherming Erfgoed Zuid-Kennemerland (Heemsteder, 6-2-2008)

macht — De Macht van het Kleine (adres: Dreef 40 Haarlem) gaf in de jaren 30 van de vorige eeuw enige series kleine fotoafdrukken die gekocht konden worden en waarbij de opbrengst ging naar het werk van Meer en Bosch. Vier voorbeelden uit serie 3: boven links: na het maal in het zusterhuis weer aan het werk; rechtsboven: de stemminvolle, serene zaal van kapel ‘Irene’; linksonder Eben Haëzer, paviljoen voor mannelijke patiënten; rechtsonder: een uitzicht op onze vaart, de kliniek op de achtergrond.

Epilepsiefonds De macht van het Kleine gaf tussen 1973 en 1984 jaarlijks knipkunstkalenders uit. Deze zijn aanwezig in archiefdoos 120 van de collectie Heemstede in het Noord-Hollands Archief

Affiche film ‘Epilepsie een leven staat op het spel’ , door de Macht van het Kleine

meer1 — foto van het Zusterhuis omstreeks 1965. In 1964 gebouwd onder architectuur van ir.W.Ph. van Harreveld en S.van Waardenburg, Haarlem. Na sloop zijn hier buiten het Meer en Bosch terrein appartementen voor particulieren gebouwd.

Sloop van de personeelsflat van Meer en Bosch ten gunste van particuliere woningbouw

Brand in paviljoen Meer en Bosch: Eben Haëzer. (Haarlems Dagblad, 24-10-1988)

Paviljoen Eben Haëzer in 1895 en de sloop in 1989 (Expres, oktober-november 1989

Nieuwbouw van SEIN Meer en Bosch met woongelegenheid voor 40 personen (foto Studio WA!)

Twee oude prentbriefkaarten een interne zendingsbijeenkomst ‘Onze Dag’ op Bethesda in Haarlem (boven) en Meer en Bosch Heemstede(onder)

“Onze Dag”- bijeenkomsten in de jaren dertig van de vorige eeuw, waarbij de collectanten voor het epilepsiefonds De macht van het Kleine bij elkaar kwamen.

voorbeeld1 — Voorbeeld van de vroegere collectebusjes van de Stichtingen voor toevallijders te Haarlem en Meer en Bosch Heemstede

klank — ‘Klank uit de rank’ Hoes van album met klassieke religieuze muziek (R & R Records) als uitgave van epilepsiefonds De Macht van het Kleine.

Vooromslag van een destijds populaire uitgave: ‘Epilepsie in 42 notedoppen’, in 1990 verschenen bij gelegenheid van het Afscheid van C.Peper als directeur van het Nationaal Epilepsie Fonds ‘De Macht van het Kleine’. De heer Cees Peper, lange tijd bestuurslid van de Vereniging Oud Heemstede Bennebroek en redacteur van Heerlijkheden publiceerde diverse artikelen over Meer en Bosch, o.a. in nummer 120 (april 2004):’Renovatie Meer en Bosch’, p.72-78 en in nummer 146 (oktober 2010): ‘De voorgeschiedenis van SEIN op Meer en Bosch’, p. 35-41.

‘Vallen en opstaan; leven met eplepsie’ door Mimi Vonk-Herwegh en Cees Peper.Met illustraties van Peter van Straten. Amsterdam, Meulenhoff Informatief, 1980

Cees Peper, directeur van epilepsiefonds ‘de Macht van het Kleine’ temidden van drie generaties voorzitters van de Frederatie tijdens het 50-jarig bestaan ervan in 1986. V.l.n.r.: prof.dr.H.Meinardi, dr.J.Bruens, C.Peper en dr. O.Magnus. Meinardi was in 1990 de voorzitter van de Federatie voor Epilepsie-Bestrijding, Bruens en Magnus eertijds (Expres, juli 1990)

Cees Peper bij de afscheidsreceptie van Hans Krol bij de Heemsteedse bibliotheek in 2003

Aan zwel ‘Bethesda-Sarepta’ als ‘Meer en Noscg’ is in de loop van de jaren menig vers gewijd. Nicolaas Beets publiceerdxed ‘Silo geopend; zangen bij de inwijding van een derde gebouw – na Bethesda en Sarepta – voor lijderessen aan Vallende Ziekte te Haarlem, op den 6den October 1899: 3 strofes De Lijderessen en 3 strofes De Pleegzusters. (Dennennaalden). Bovenstaand de eerste trofe van ‘Schoon “Meer en Bosch”‘. door K.

seininfolijn — De infolijn van SEIN: Stichting Epilepsie Instellingen Nederland

BIJLAGE: MEER EN BOSCH – BETHESDA SAREPTA 28 maart 1942: NSB trof LEGE GEBOUWEN aan – het verzet (UIT: expres, 16E JAARGANG, NR.5/6, MEI/JUNI 1985, door Mimi Vonk-Herwegh).