Tags
"Hendrik Conscience erfgoedbibliotheek", Brocatus Antwerpen, Gutenberrgbijbel, Hubert Thijs, Magliabechi, Nottebohmzaal, Plantin-Moretus
ANTIQUARISCHE BOEKEN, KOFFIEBAR EN HUMIDORS ONDER EEN DAK BIJ ‘BROCATUS’ IN HARTJE ANTWERPEN
Bij een bezoek aan de prachtige stad (het oude centrum althans) die Antwerpen heet ga ik steevast naar de Stadsbibliotheek aan het Hendrik Conscienceplein (1) en natuurlijk het Museum Plantin-Moretus (2). Incidenteel ook naar het Dagbladmuseum in het ‘Abraham Verhoevenhuis’, gehuisvest in een oorspronkelijk uit 1605 daterend pand aan de Lombardenvest. Op zondag staat vanzelfsprekend de Vogeltjesmarkt op het programma, waar men overigens voor oude boeken niet naar toe hoeft te gaan, al heb ik hier eenmaal een prachtig boekwerk van de ‘Officina Plantiniana’ (nota bene uit Leiden!) op de kop kunnen tikken. In het weekend van 13 tot 15 juni 2001 bezocht ik met enkele familieleden de sinjorenstad. Innovatie met oude boeken Antwerpen bruist van het leven, vooral als de zon schijnt en de caféterrasjes op en rond de Groenplaats vollopen. Door een toeval ontdekte ik een nieuw initiatief op het adres Grote Markt 19. Horeca-entrepreneur Piet Moonen en filoloog Marcel Brocatus hebben een nieuw concept ontwikkeld: oude boeken, koffie, frisdranken, broodjes, soep en kwaliteitssigaren bijeen. Dat alles onder de naam: ‘Boekshop & koffiebar Brocatus’. Voor toeristen en in het bijzonder leeslustige sinjoren sinds begin juni jongstleden dagelijks geopend van 7.00 uur tot 19.00 uur, behalve zondag. De heer Marcel Brocatus, geboren in 1930, is taalkundige en megaverzamelaar van boeken. Hij is grootgebracht met boeken en heeft verzamelen tot een levenskunst gemaakt. In zijn Antwerpse herenhuis met 18 kamers staan er tussen de 100.000 en 150.000 opgestapeld (3). De tel is hij na ongeveer 30.000 exemplaren kwijt geraakt, maar hij weet wel – naar eigen zeggen – alle titels zonder enig hulpmiddel te vinden. De zich filoloog noemende Brocatus verkocht incidenteel wel, maar noemt zich geen antiquaar. “De boeken staan nog op naam van mijn moeder”, vertelde hij droogjes. Ofschoon ik dat niet heb kunnen controleren wordt gezegd dat het huis bijna bezwijkt onder het gewicht van zoveel boeken. Het Antwerpse zakenwonder Piet Moonen, die in zijn schaarde vrije tijd van lezen houdt, maakte zich zorgen over het behoud van de boeken. Op de Grote Markt nabij het stadhuis kocht hij het leeggekomen bankfiliaal van de Credit Lyonnais op en maakte er een bar en antiquariaat van. In de etalage liggen oude drukken. Daarnaast zijn er 3 grote ruimten en een gang waarin boeken tot het plafond in nieuwe boekenkasten zijn bijeengebracht. Bij binnenkomst is rechts het bargedeelte te vinden, met daarachter encyclopedieën en naslagwerken. Aan één wand zijn originele Plantijn drukken van ordonnanties tentoongesteld. Voorts kan men hier gratis actuele Belgische kranten en internationale tijdschriften lezen. De mogelijkheid bestaat verder een artikel te kopiëren. In een ruimte daarachter is ter plaatse een massief eikenhouten leestafel vervaardigd, die vanwege de grootte van buiten het pand nimmer naar deze leeszaal had kunnen worden vervoerd. Het horecadeel wordt gerund door een jonge moeder met brede glimlach op het gezicht en een jong meisje, die beiden hun taak met verve vervullen. Zij rekenen ook gekochte boeken af. In de bijna twee uur dat ik aanwezig was werden in totaal drie boeken afgerekend. Zelf deed ik enkele bijzondere vondsten, zoals een pamflet van Adriaan pauw uit 1646. Sigaren bleven onaangeroerd maar koffie en sandwiches gingen als zoete broodjes over de toonbank.
Lees & Voer &…. Sigaren
Al jaren geleden is vastgesteld dat fervente boekenverzamelaars meer dan gemiddeld bolknakken of sigaartjes roken. Roken bij Brocatus mag overigens enkel in een daartoe aangewezen ruimte, waaronder de patio en ook dat wordt vooral niet banaal aangepakt. Voor de kluizen in de kelder van het voormalige bankgebouw aanwezig heeft ‘horecabeest’ Moonen een nieuwe bestemming gevonden. De kluisjes zijn aangepast en omgetoverd tot humidors. Naast de bar en encyclopedieën is een vitrinekast met kostbare sigaren aangebracht. Koop je sigaren bij Brocatus, dan krijg je er een sleuteltje bij en kunnen de originele handgemaakte sigaren op gepaste wijze in een onderaardse kluis bewaard worden. Neem je je eigen sigaren mee, dan kun je een kluis leasen. Het idee is even simpel als geweldig. Hoewel…sigaren koop ik om in rook en as te doen opgaan niet om in een te leasen humidor te conserveren, of zie ik dat niet groots genoeg?
Mijnheer Brocatus, een wandelende catalogus
In het gratis Stads Magazine voor Antwerpen van week 28 staat geschreven: “Brocatus zelf is altijd in de zaak aanwezig. Hij is adviseur. Deze bijzondere man heeft een fotografisch geheugen. Hij kent niet alleen elke titel die hij in de boekshop dan wel thuis heeft, hij weet ze ook feilloos staan. Als hij je met z’n ogen volgt in de winkel is het niet omdat hij bang is dat je een boek stiekem in de binnenzak laat glijden maar omdat hij wil weten op welke plaats je het boek terugzet. Voor het overige personeel is er een computerregistratie voorzien”. De eerste week was het veel drukker dan men had verwacht. Voor wie Antwerpen visiteert – als boekenstad minder dan Amsterdam maar beter in vergelijking met Rotterdam (4) – kan ik een bezoek aan ‘Brocatus’ van harte aanbevelen. De collectie, die rubrieksgewijze is ingedeeld, omvat vooral literatuur en lectuur, maar ook wetenschap, taal- en letterkunde, geschiedenis, reizen etc. Zelf vond ik bij een tweede bezoek een zeldzame eerste druk van een werk van Felix Timmermans met autograaf. Sfeer en bediening zijn Vlaams voortreffelijk! Antwerpen heeft er een attractie bij. Hopelijk is deze onderneming een langer leven beschoren dan de ‘Library’ aan het Houtplein in Haarlem, welke gelegenheid al na een paar jaar jaren het loodje legde.
Brocatus, thans met 88 jaar nestor van de Belgische antiquaren, van jongsaf geïnteresseerd in boeken, is overigens min of meer bij toeval in het boekenvak terecht gekomen door het destijds befaamde antiquariaat Sint-Annakapel van Hubert Thijs aan de Korte Nieuwstraat 20 te Antwerpen over te nemen.
Conscience erfgoedbibliotheek en Nottebohmzaal
De Nottebohmzaal in de Conscience erfgoedbibliotheek omstreeks 1930. Bij de kasten zijn borstbeelden geplaatst van o.a. Vondel, Schiller en andere vooraanstaande schrijvers en Antwerpenaren.
De Conscience bibliotheek beschikt over 2 groot formaat globes in 1616 vervaardigd door Willem Janszoon Blaeu, stichter van een Amsterdamse dynastie van cartografen en atlasuitgevers: een aardglobe en een hemelglobe. In 1648 is de aardglobe aangepast in verband met tussentijds nieuw ontdekte gebieden. In 1836 schink baron Philippe Antoine de Pret de Tervekan (1766-1838), burgemeester van Hemiksen en Antwerps kunstliefhebber en mecenas het globepaar van 68 centimeter aan de bibliotheek.
Buste van Joost van den Vondel (1587-1679) in de Conscience erfgoedbibliotheek. De ouders van Vondel waren Antwerpenaren. Deze waren doopsgezind, reden om in 1582 uit het katholieke Antwerpen te vluchten naar Keulen waar zoon Joost in 1587 is geboren en vandaar verhuisde het gezin in 1597 naar Amsterdam. De Antwerpenaren beschouwden de dichter niettemin als een van hun zonen.
De Stadsbibliotheek ofwel Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience is een wetenschappelijke bewaarinstelling. Dit in tegenstelling tot de Openbare Bibliotheek, met hoofdvestiging, voorheen in de Lange Nieuwstraat, tegenwoordig aan het De Coninckplein 26, Permeke geheten. De collecties zijn niet uitleenbaar, maar dienen ter plaatse te worden geraadpleegd. (presentiebibliotheek). De oorsprong gaat terug tot 1481, toen advocaat Willem Pauwels zijn 41 werken tellende boekencollectie aan het stadsbestuur schonk. In ons land dateert de oudste nog bestaande stadsbibliotheek te Deventer uit 1560. Sinds 1883 is de bibliotheek gehuisvest in de zogenaamde Sodaliteit, een historisch bouwwerk dat eertijds toebehoorde aan de Jezuïetenorde. tegenover de monumentale Carolus Borromeuskerk, nog altijd in bezit van de Jezuïeten. Hedentendage omvat de Antwerpse stadsbibliotheek meer dan een miljoen boekdelen. Verscheidene (boek)geleerden en schrijvers zijn als bibliothecaris aan deze instelling verbonden geweest, zoals P. Génard, C.J.Hansen, F.Gittens, Emil de Bom, Lode Baekelmans, Ger Schmook en E.Willekens. De publieksingang naar de leeszaal is na een grondige verbouwing en uitbreiding tegenwoordig aan de achterzijde van het Hendrik Conscienceplein in de Korte Nieuwstraat.
In 2011 verscheen bij het 75-jarig bestaan van de moderne stadsbibliotheek Antwerpen een jubileumboek onder de titel ‘Nottebohm Revisited’.
Het Museum Plantin-Moretus telt 34 zalen alsmede een salon gewijd aan de schrijver Emil Verhaeren.
In de werkplaats staan nog 2 persen uit omstreeks 1600. Door de oprichter Christoffel Plantijn (1520-1589) zijn in 34 jaar bedrijvigheid 2.450 edities verzorgd, ofwel gemiddeld 72 drukken per jaar, voor die tijd een indrukwekkend aantal. In het gebouw met Stedelijk Prentenkabinet en zo’n 26.000 boeken zijn een grote en een kleine bibliotheek alsmede een collectie mooie boekbanden, die zijn geschonken door de bekende bibliofiel Max Horn (1882-1953). Het museum beschikt over een tentoongestelde 36-regelige Gutenbergbijbel (ook aangeduid met ‘Mazarinbijbel’) uit omstreeks 1460. Hiervan zijn slechts 13 exemplaren overgeleverd. Sommige boekgeleerden zijn niettemin van mening dat deze vermoedelijk in Bamberg vervaardigde bijbel niet met lettermateriaal van de uitvinder der boekdrukkunst is gedrukt. Van de 42-regelige bijbel tussen 1451 en 1455 gedrukt zijn van de ooit circa 180 exemplaren – 145 op papier en 35 op perkament gedrukt thans nog 49 bijbels aanwezig in bibliotheken in Europa en de Verenigde Staten, waarvan overigens maar 21 volledig. De enige 42-regelige (Latijnse) Gutenbergbijbel van de Benelux bevindt zich in de stadsbibliotheek van Mons (Bergen). Dat Nederland slechts een facsimile-editie doch géén origineel exemplaar bezit, heeft enerzijds met Hollandse zuinigheid, anderzijds wellicht met het vroegere geloof in L.J. Coster te maken. Vroegere geleerden op boekenjacht concentreerden zich meer op donaten en andere zogeheten ‘Costeriana’. Een Gutenbergbijbel die ooit in een Gelders klooster aanwezig was kan men (sinds 1944) in de bibliotheek van de Harvard Universiteit in Cambridge, Massachusetts, bekijken. Van de 49 volledig overgeleverde exemplaren bevinden zich de drie meest volmaakte op perkament gedrukte exemplaren in respectievelijk de British Library (Londen), Bibliothèque Nationale (Parijs) en Library of Congress (Washington).
Voornoemde Library of Congress beschikt o.a. over 5 stradivarius muziekinstrumenten en telt 5.800 incunabelen (van de ruim 27.000 titels tot en met 31 december 1500 gedrukt), een aantal dat jaarlijks toeneemt. Ter vergelijking: de stadsbibliotheek Antwerpen heeft er ongeveer 110 en de stadsbibliotheek Haarlem nog altijd 192. Medio juli van dit jaar kocht de Library of Congress de oudste wereldkaart uit 1507 waarop Amerika staat vermeld, naar ontdekker Amerigo Vespucci, in plaats van Columbus. De prijs bedroeg omgerekend omstreeks 25 miljoen gulden. Een aantal jaren geleden is een 42-regelige Gutenbergbijbel voor 10 miljoen naar Japan verhuisd. Momenteel wordt de waarde van dit boek op het dubbele bedrag ingeschat. Pas in 1978 kon het Gutenbergmuseum in Mainz voor ruim 4 miljoen gulden een (bijna) volledig exemplaar verwerven, toen antiquaar Kraus in New York liefst 3 exemplaren veilde. De twee andere bijbels gingen voor wat hogere bedragen naar de Landesbibliothek van Baden-Württenberg en de prestigieuze universiteitsbibliotheek in Austin, Texas, met een rijke collectie Engelstalige literaire handschriften van 19e en 20e eeuwse letterkundigen. Eind vorig jaar heeft de British Library, die over twee complete exemplaren van de Gutenbergbijbel beschikt (waarvan een op papier en een op kalfsperkament) met assistentie van Japanse onderzoekers van de Keio-universiteit beide versies volledig gescand en op haar website gezet. Het drukkerijmuseum Plantin-Moretus is vandaag de dag ook virtueel te bezoeken, dankzij een in 1997 verschenen cd-rom.
Nota Bene Het eerste exemplaar van de in 1575 opgerichte academiebibliotheek in Leiden was de door prins Willem van Oranje-Nassau geschonken Polyglotbijbel, gedrukt door Christoffel Plantijn in Antwerpen tussen 1569 en 1572. Tegenwoordig telt de UB-Leiden ongeveer 2 miljoen boeken en een rijke verzameling handschriften. Een rijk uitgegeven boekwerk is geschreven door mevrouw Christine Berkvens-Stevelinck: ‘Geschiedenis van de Leidse universiteits- bibliotheek 1575-2000 (Leiden, 2001). ISBN 90-74310-70-0. (3) Brocatus heeft de grootste particuliere verzameling in Antwerpen en vermoedelijk van geheel België. Aanzienlijk groter dan de collectie van de fameuze Antwerpse bibliofiel Henri Dirkx alias Suikerjan, welke op 23 juni 1981 is geveild bij Beijers. Dirkx stelde echter de hoogste eisen aan zijn boeken. Diens ex-libris met de initialen H.D. staat garant voor een compleet en gaaf boekwerk. Bij boekenmens en grootverzamelaar Brocatus staan tekst en hoeveelheid voorop. Het speuren naar aanwinsten is voor hem een ontspannende bezigheid. Wat kwantiteit betreft: privé-collecties met meer dan 15.000 boeken zijn – mede vanwege ruimtelijke problemen – in de Lage Landen tamelijk uitzonderlijk. De bibliotheek van filoloog C.H.A.Kruyskamp in Leiden telde ooit meer dan 45.000 boeken en bij zijn dood in 1990 ongeveer 35.000 banden, opgesteld in zo’n 700 meter boekenkasten, hetgeen neerkomt op circa 50 publicaties per strekkende meter. Deze boekerij is overigens geveild bij Burgersdijk & Niermans. Meer dan 30.000 boeken telde de bibliotheek van de door Bernard de Montfaucon omschreven “omnivore bibliomaan” Antonio Magliabechi (1633-1714).
Van professie was hij als bibliothecaris in dienst van Cosimo de’ Medici 111, hertog van Toscane. Magliabechi bleef om reden van het boek vrijgezel en besteedde al zijn geld aan boeken, die van kelder tot zolder, inclusief trappen, gangen en zelfs onder het bed stonden opgestapeld. Hij las al zijn aanwinsten en sliep slechts 2 tot 3 uur per nacht, naar hij ooit beweerde omdat er zoveel boeken te lezen zijn en het leven zo kort is. Hij liet zijn resterende geld en boekenverzameling na “ten behoeve van de armen van de stad Florence” voor de oprichting van een openbare bibliotheek en deze bevinden zich nu in de Biblioteca Nazionale. Bij de overstromingsramp in 1966 is naar schatting 20 procent van de manuscripten en 50 procent van de miniaturen voorgoed verloren gegaan, voor een aanzienlijk deel bijeenge- bracht door bibliofiel Magliabechi.
(4) De Scheldestad telt ongeveer 20 antiquariaten, voornamelijk gericht op Nederlandstalige literatuur en Antwerpiensa, maar weinig jeugdboeken, oude drukken e.d. Zie o.a.: Marc Cappaert: Antwerpen, een bibliofiele wandeling. In: De Boekenwereld, maart 1986, pp. 120-124. Voorts: Else en Teun Stekelenburg: Antwerpen: boekenstad met verrassingen. In: Boekenpost, nummer 11, 1994, pp. 28-30. Bij de Dienst van Toerisme op de Grote Markt, aan de overzijde van Brocatus, is een folder verkrijgbaar met daarop vermelding van alle Antwerpse antiquariaten en een handige plattegrond. Hans Krol
Librariana 