Tags
bibliotheek Betondorp, Carel Kneulman, Dick Greiner, Jan Meyer, Machtelt Meyer, Mulleners + Mullenersarchitecten, Onno Draijer, Onno Greiner, Pentas, Rivièra Maison
Architectuur uit de Wederopbouwperiode (1945-1965) (Van Leers Fotodrukind. n.v.)
POST- EN TELEGRAAFKANTOOR HEEMSTEDE
Voorgeschiedenis
In november 1853 toen Heemstede 520 huizen telde, bewoond door ruim 2.700 personen, is in Heemstede een hulpkantoor van de brievenpost gevestigd. De paardenposterij is omstreeks deze tijd opgeheven, omdat in 1854 in 1854 de spoorwegen het vervoer met het vervoer van de post zijn belast. Vòòr die tijd werden de brieven door een voetbode van het postkantoor te Haarlem afgehaald en bij de ingezetenen rondgebracht. Tot brievengaarder is de heer J.E.Bouhuys aangesteld, voordien als commies werkzaam op het hoofdpostkantoor in de Spaarnestad, geassisteerd door twee ‘bestelders’. Heemstede was in die tijd een vriendelijk plattelandsdorp met veel natuurschoon, wasserijen, bloemen- en bloembollenteelt, maar ook drankmisbruik. Omstreeks 1880 (her)ontdeketen rijkere personen uit de steden deze streek en weldra verschenen in de omgeving van Haarlem herenhuizen en nam Zuid-Kennemerland in belangrijkheid toe.
In 1904 is G.de Graaf, brievengaarder in Heemstede benoemd in Vogelenzang
In 1888 kwam de bouw van een eigen postkantoor in een gemeenteraadsvergadering aan de orde . Er ontstond enig rumoer toen het toenmalig college onder voorzitterschap van burgemeester J.Ph. Dólleman het verstandiger achtte een nieuwe besteller te benoemen in plaats van een nieuw postkantoor. Men betwijfelde voorts of het post- en telefoonkantoor wel de te verwachten omzet van 800 gulden zou bereiken.
Met de groei van de gemeente is in 1889 toch besloten tot de bouw van een eigen postkantoor met directeurswoning onder architectuur van Johannes Wolbers en met de plaatselijke aannemer J.Molenaar. Daarvoor werd een stuk grond aangekocht aan de Binnenweg (huidige Raadhuisstraat) tegenover de kwekerij van L. en zoon P.J. van Empelen. De aanbesteding geschiedde voor een bedrag van 12.245 gulden. In totaal bedroegen de kosten ongeveer 14.000 gulden. Het gebouw is als eigendom van de gemeente voor jaarlijks 723 gulden verhuurd aan het Rijk. Als eerste directeur is W.F.L.Oudenhoven benoemd, afkomstig uit Meersen, die in 1899 als directeur van het postkantoor van Schagen is benoemd.
.
Na een verbouwing is tot 1966 in het eerste pand, Raadhuisstraat 27, het politiebureau gehuisvest en na een renovatie (waarbij de historische entree is vervangen door een glazen deur) sinds enige tijd LaRiva, instituut voor natuurlijke figuurcorrectie is gevestigd.
In 1923 is een nieuw post- en telegraafkantoor aan de overzijde in gebruik genomen, Raadhuisstraat 24, hoek Postlaan, naar een ontwerp van een ontwerp van Joseph Cuypers en diens zoon Pierre Cuypers. De bouwkosten hiervan bedroegen 72.516 gulden. Kort voor de Tweede Wereldoorlog is dit kantoor door de gemeente Heemstede aan het de Rijksoverheid verkocht. De telefoondienst bleef hier gehuisvest en het postkantoor verhuisde tijdelijk naar een noodvoorziening op een terrein aan de Binnenweg tussen de nummers 159 en 163.
Land- en Spaarnzicht
Op de plaats van het herenhuis ‘Land- en Spaarnzicht’, dat omstreeks 1955 werd gesloopt is uiteindelijk het nieuwe post- en telegraafkantoor gerealiseerd. De uit ongeveer 1790 daterende hofstede is in december 1872 aangekocht door oud-burgemeester en notaris Jan Dólleman. Nabij het herenhuis stonden witgepleisterde dienstwoningen en een koetshuis. Na het overlijden van Dólleman kwam de hofstede in bezit van bloembollenkweker Jan van den Berg, die hier (na eerder Bronstee) met broer Pieter een kwekerij, gespecialiseerd in hyacinten, begon onder de handelsnaam ‘Firma Wed. J.van den Berg’. Veel bomen zijn toen gekapt en de grond is aangewend voor bloembollenteelt. Tot zijn overlijden in 1905 woonde hier Jan van den Berg, die tevens gemeenteraadslid was en zitting had in het hoofdbestuur van de ‘Algemeene Vereeniging voor Bloembollencultuur’. Van het woonhuis is een deel geamoveerd. Men noemde het in de volksmond ook wel ‘Het Plaatsje’. In 1906 zijn de percelen van ‘Bronstee’ en ‘Land- en Spaarnzicht in Hotel Van den Berg in de Haarlemmerhout geveild. In 1938 is het herenhuis aangekocht voor de bouw van een nieuw postkantoor. Vroeger bood de villa een vrij uitzicht op het wijde landschap met cultuurgronden, weilanden en het Spaarne. In de jaren dertig van de vorige eeuw werd in een snel tempo rondom dit buiten alles vol gebouwd. Enige jaren voor de Tweede Wereldoorlog kwam het herenhuis, dat toen in een verwaarloosde toestand verkeerde, leeg te staan. Gedurende de bezetting werd er een kantoor van de distributiedienst in onder gebracht. Voordat het onder de slopershamer viel was er na de Bevrijding nog een kleuterschool in gevestigd.
De oorspronkelijke stenen zuilen van de toegangspoort met opschrift ‘Land- en Spaarnzicht’ vindt men vandaag de dag voor een huis op het adres Herenweg 113.
Na 18 jaar van planning in 1959 een modern postkantoor
In 1941 is het postkantoor van de Raadhuisstraat overgebracht naar een houten noodgebouwtje aan de Binnenweg voor ‘Land- en Spaarnzicht’. Als ontwerper van een eigentijds postgebouw is door de Amsterdamse architect Dick Greiner in 1953 voor het adres Binnenweg 160 een ontwerp gemaakt. Mede vanwege een bestedingsbeperking kon de eerste paal pas in juni 1958 in de grond worden geslagen. In september van het jaar daarop kon het postkantoor in gebruik worden genomen. Het betonnen gebouw is zowel aan de binnenkant als buitenzijde sober en eenvoudig, maar er zijn kostbare hout- en glassoorten gebruikt om het geheel een voornaam cachet te geven. De kosten bedroegen inclusief volledige afwerking van vloeren en wanden, verlichtingsarmaturen e.d. ruim 877.000 gulden. Het kantoor, een utiliteitsgebouw in nieuwzakelijke stijl, rust op 104 gewapende betonpalen die een enorm gewicht torsen. Het gehele gebouw is in gewapend beton opgetrokken en daarvoor was 640 kubieke mater beton nodig, evenals 74.000 kilogramijzer.
De muren zijn afgedekt met rode bakstenen en de scheidingsmuren zijn opgetrokken van Porisosteen. Hiervan werden liefst 200.000 metselstenen verwerkt. De tuinaanleg – spoedig plaatsmakend voor een parkeerterrein – was naar een ontwerp van de bekende tuinarchitecte Mien Ruys. Met medewerking van de kunstenaar Chris de Moor, als esthetisch adviseur werkzaam bij de PTT, en gestimuleerd door de destijds geldende percentageregeling is aan de beeldende kunst opmerkelijke aandacht geschonken en zijn aan drie kunstenaars opdrachten verstrekt:
– Carel Kneulman (1915-2008) [maker ook in 1959 van “het Lieverdje” op het Spui] voor een bronzen gevelversiering op een uit de muur stekende sokkel Een abstracte sculptuur in de juiste proporties en volumes geworden tot een levend en veelzeggend teken;
– Jan Meyer (1927-2000) uit Amsterdam voor muurschilderingen in de publieke hal en kantine, vervaardigd in samenwerking met architect Dick Greiner
– Mechtilt Meyer (1936-2000) [echtgenote van Jan Meyer] voor een glasmozaïek-raam in de entree.
[De kunstwerken van Jan en Mechtilt Meyer zijn tegenwoordig verborgen, terwijl de Mien Ruys tuin reeds lang geleden heeft plaatsgemaakt voor parkeergelegenheid]
Tijdens de officiële opening op 8 september 1959 door de heer T.L.Hoolboom (toenmalig hoofddirecteur van de Nederlandse Posterijen) zei de heer P.J.de Waale, directeur van het postdistrict Haarlem, dat dit nieuwe postkantoor het mooiste is van de streek. In de volksmond sprak men aanvankelijk van het ‘Postpaleis’. Christiaan de Moor publiceerde een artikel in het ‘Bouwkundig Weekblad’ (1964, blz. 200-201) en ‘De Volkskrant’ schreef 9 september 1959 lyrisch over het nieuwe postkantoor voor Heemstede, waarmee aan een noodtoestand van achttien jaar een eind was gekomen.
Uit de Heemsteedse Courant van 11 september 1959 betreffende de kosten van en versieringen in het postkantoor: “De kosten voor een dergelijk zwaar en degelijk geconstrueerd gebouw zijn mede door uitgebreide technische uitrusting, zeer hoog. Alleen de bouw van het naakte gebouw vergde al ƒ 600.000,-. Kostbare hout- en glassoorten zijn gebruikt die ’t geheel zulk een voornaam cachet geven. Het postkantoor als geheel kost bijna een miljoen. Gelukkig heeft de PTT zich zulke grote offers getroost, want Heemstede is daardoor een fraai gebouw rijker geworden. Door het toepassen van kleurrijke materialen en het aanbrengen van materialen en het aanbrengen van muurschilderingen heeft het interieur een prettig aanzien gekregen. Vooral de hal met prachtige tegelwand en het glasmozaïek van Mechtilt Meyer is bijzonder smaakvol uitgevoerd. Ook de speelse muurschilderingen in de wachtzaal boeien het oog en de schilder J.Meyer heeft zijn werk mooi bij het geheel doen aansluiten. De versiering in de kantine is helaas in een te klein vak besloten, zodat het niet behoorlijk tot zijn recht komt. Carel Kneulman die een bronzen beeld aan de gevel zal maken, was nog niet met zijn werk gereed.”
===================================
Recente ontwikkelingen
In 1982/1983 is het postkantoor verbouwd – met o.a. een nieuwe lokettenbalie – en opgeknapt voor een bedrag van 1 miljoen gulden onder architectuur van de heer Alewijnse van de Rijksgebouwendienst, waarbij het oorspronkelijke ontwerp zoveel mogelijk intact bleef. De symbolische wandschilderingen aan beide zijden van de publiekshal bleven overeind. In 1982 was het kantoor gepromoveerd tot hoofdpostkantoor, waaronder behalve Heemstede ook Aerdenhout, Bennebroek, Bentveld en Vogelenzang ressorteerden. Een bestuurlijke reorganisatie bij PTT-Post leidde er toe dat sinds 8 januari 1991 de hoofdpostkantoren Heemstede en Lisse zijn samengevoegd tot de eenheid PTT Post Lisse. Nadat sinds 1991 de bestel(bij)kantoren/postagentschappen in de Jan van Goyenstraat, Zandvoortselaan, Camplaan en Glipper Dreef al zijn opgeheven is door TPG, later TNT, besloten het postkantoor te sluiten om op 6 november 2006 te verhuizen naar het eerste nieuwe type zelfbediening-Postwinkel van TNT Postkantoren BV van ons land met een verregaande vorm van automatisering op het adres Binnenweg 206. Postkantoren BV spreekt over een ‘transparant uiterlijk’ met glazen gevels in plaats van steen en met gebruik van moderne materialen. “Doel is het verbeteren van klanttevredenheid (m.n. wachttijden) en het verhogen van het rendement.” Van enige verfraaiende kunst is geen sprake, daarentegen constateerde ik in het eerste jaar dat ik de pilot-postwinkel met grote regelmaat bezocht helaas te veel technische storingen.
Het Postkantoor van de toekomst, Binnenweg 209 Heemstede, was slechts een korte levensduur beschoren.
Intussen is besloten dat de ongeveer 250 nog bestaande hoofdpostkantoren op termijn gesloten worden. Dat geldt ook voor de bijna volledige zelfservicewinkel van TNT Post in Heemstede. “Het kan morgen zijn, over een maand of over vier jaar” aldus een woordvoerder van Postkantoren bv. In het Haarlems Dagblad van 12 maart 2008.
Afgelopen tijd bestond het voornemen op de plaats van het intussen oude postkantoor een VOMAR-supermarkt te vestigen met daarboven (en naast) een appartementencomplex en ondergronds een parkeergarage. Tegen deze plannen kwam verzet van onder meer de omwonenden. In het pand is vanaf 2007 na Amsterdam en Rotterdam een zogeheten ‘Flagship Store’ van Rivièra Maison, een winkel voor woondecoratie, gehuisvest. De kunstwerken van Jan en Machtelt Meyer zijn verdwenen, maar de bronzen sculptuur van de op 15 januari 2008 overleden kunstenaar Kneulman bleef behouden. Nagegaan wordt of in de toekomst aan het gebouw uit de wederopbouwperiode een definitieve herbestemming kan worden gegeven. In 2013 gaf de toenmalige manager van Rivièra Maison aan dat bezoekers van heinde en verre de winkel bezochten en men dan ook geenszins van plan was deze zaak voor meubels en woonaccessoires, een huurpand, vrijwillig te verlaten.
Gewenste monumentenbescherming
De voormalige twee postkantoren in de Raadhuisstraat genieten intussen bescherming als gemeentelijk monument. Het door Dick Greiner ontworpen post- en telegraafkantoor is opgenomen op een lijst van VOHB-monumenten (april 2007) en staat als karakteristiek pand omschreven in het ‘Reddingsplan Karakteristiek Centrum Heemstede’ (VOHB, maart 2005). Op 10 mei 2006 organiseerde de Rijksdienst voor de Monumentenbescherming (RDMZ) en het Museum voor Communicatie een symposium over postkantoren uit de Wederopbouwperiode. De Bond Heemschut, de grootste particuliere organisatie voor het behoud van cultureel erfgoed, komt met een eigen lijst omdat men de aanwijzing van slechts 100 nieuwe topmonumenten als toekomstig rijksmonument die minister Plasterk bekendmaakte onvoldoende acht. Ook de Stichting Bescherming Erfgoed Zuid-Kennemerland (SBEZK) zet zich in voor behoud van het voormalige postkantoor.
Bronnen en referenties
Documentatiemappen Postkantoor/PTT en ‘Land- en Spaarnzicht’ in ‘Heemstede-collectie’, Noord-Hollands Archief, locatie Kleine Houtweg, Haarlem. Zie ook: Monumenten van Heemstede; een keuze uit de parels van de Heerlijkheid ((VOHB, 2004) en Monumenten van Heemstede en Bennebroek; opnieuw een keuze uit de parels van de Heerlijkheden (VOHB, 2005).
DICK GREINER (1891-1964)
Gemeentelijke woningen en achterzijde vm. bibliotheek in Betondorp, Watergraafsmeer, Amsterdam, ontworpen door architect Dick Greiner
De in Amsterdam geboren, getogen en overleden architect Dick Greiner, zoon van een timmerman, heeft zich als autodidact op eigen kracht gevormd. Hij werkte o.a. bij de kantoren van Eduard Cuypers, Filip Anne Warners, Jan Gratama en Gerardus Versteeg, ten slotte bij Gerrit Jan Rutgers. Vanaf 1920 beschikte hij over een eigen kantoor. In zijn werk is hij beïnvloed door H.P.Berlage en Frank Lloyd Wright, evenals door de Amsterdamse School (ir. Jan Gratama). In Haarlem ontwierp hij in 1935 de voormalige Huishoud- en Industrieschool in het Rozenprieel. [Zie: Haerlem Jaarboek 1989. 1990, p. 119-136]. Voorts ontwierp hij de Montessorischool, Louise de Colignylaan 3, en de villa’s ‘De Burght’ en ‘Pannenrate’ aan de Frederik Hendriklaan 23 en 25 inHeemstede, sedert 1927 gemeente Haarlem. In Amsterdam-Zuid een aantal woonblokken, maar zijn grootste bekendheid verwierf hij als leider van een architectencollectief met de bouw omstreeks 1924-1928 van Tuindorp ‘Watergraafsmeer’, ook bekend als ‘Betondorp’. De helft van ongeveer 2.000 woningen is uitgevoerd in baksteen en de andere helft in tien verschillende experimentele betonsystemen. Dit ‘dorp’ is de vorm van een ster aangelegd rondom ‘de Brink’ (sinds 1986 Rijksmonument) met voorzieningen als winkels, een bibliotheek en een verenigingsgebouw (persoonlijk door Dick Greiner ontworpen). Greiner was in artistiek opzicht zeer veelzijdig en vervaardigde ook meubels en lampen, ontwierp glas-in-loodramen en folders, schilderde, tekende en aquarelleerde. Na W.O.II was Dick Greiner betrokken bij de herbouw van o.a. Middelburg en Yerseke.
Het archief bevindt zich in het NAi, tegenwoordig het Nieuwe Instituut, te Rotterdam. In Amsterdam is een straat naar hem vernoemd. De zoon Onno Greiner trad in de voetsporen van zijn vader en maakte het ontwerp voor o.a. theater en congrescentrum De Flint Amersfoort en richtte in 1981 het bureau Greiner Van Goor Huijten Architecten b.v. op.
.
Bijlage: drie voormalige postkantoren, waarvan 2 gemeentelijk monument in de Raadhuisstraat en 1 HVHB-monument aan de Binnenweg
(Hans Krol, Heemstede)
De firma Pentas b.v. Vastgoedontwikkeling in Hillegom onder directie van O.Draijer, gerelateerd aan Westvast in Amsterdam, heeft nog geen ontwerp het van beoogde nieuwbouw openbaar gemaakt. Enkel dat sprake is van zes woonappartementen. Verder is niet publiekelijk bekend aan welke commerciële invulling van de begane grond wordt gedacht.
Librariana 