Als ondertitel noteerde de auteur de vraag: ‘Waardoor zoveel psychiatrische en zo weinig algemene ziekenhuizen? De tweemaal gepromoveerde auteur dr. Hittjo Kruyswijk, is te Rotterdam in 1939 geboren in een typisch gereformeerd gezin, in een familie waar we niet minder dan 8 dominees tegen komen. Hij studeerde medicijnen en promoveerde aan de Vrije Universiteit. Van professie cardioloog sloot hij na zijn pensionering in 2007 een tweede doctoraal examen af in de geesteswetenschappen, gevolgd door een tweede promotie als resultaat van een onderzoek over de gereformeerden in de evolutietheorie. In 2015 schreef hij ‘Het gereformeerde verleden ervaar ik nu als een verloren paradijs”‘. Overigens om daar onmiddellijk aan toe te voegen: ‘Maar ook over het seculiere leven kan ik met dankbaarheid spreken.’ Uit de titel van het nieuwe boek blijkt verwondering over het grote aantal psychiatrische en het kleine aantal algemene ziekenhuizen dat de Nederlandse gereformeerden in de beschreven periode hebben voortgebracht. In zijn voorwoord duidt hij er op dat de gereformeerde scheefgroei ook onderdeel blijkt te zijn van een wijder verbreid verschijnsel: het achterblijven van de protestants-christelijke ten opzichte van de rooms-katholieke ziekenhuizen in Nederland, waarvoor verder onderzoek nodig is. Naast raadpleging van enkele archieven valt op dat in de literatuur als promotor de predikant en hoogleraar aan de Theologische Hogeschool in Kampen Lucas Lindeboom (1845-1933) in het boek evenals de staatsman Abraham Kuyper (1837-1920) een centrale plaats inneemt. Ten aanzien van de psychiatrie is in dit verband tevens van belang het proefschrift van J.A.van Belzen: ‘Psychopathologie en religie. Ideeën, behandeling en verzorging in de gereformeerde psychiatrie, 1880-1940 (Kampen, 1989).
Dr. H.H.Kruyswijk: Baas in eigen Boek? Evolutie en Schriftgezag bij de Gereformeerde Kerken in Nederland (1881-1981). Proefschrift Universiteit Leiden. Uitgegeven door Verloren, Hilversum. 336 p. Geïllustreerd. Bevat samenvatting en conclusies, literatuurlijst en personenregister. 29 Euro. ISBN 978-90-8704-253-0. 2011.
“In deze studie wordt de ontwikkeling geschetst die zich in de Gereformeerde Kerken in Nederland (GKN) tussen ongeveer 1880 en 1980 voltrok wat betreft hun visie op de darwinistische evolutietheorie en in het bijzonder de daaruit voortvloeiende wereldbeschouwing. De evolutietheorie bleek decennialang onverenigbaar met de ‘eenvoudig-historische’ en vrijwel letterlijke lezing van het scheppingsverhaal in het eerste Bijbelboek Genesis die in de GKN gangbaar was. Kerkelijke gezagsdragers, theologen en natuuronderzoekers voerden hier verhitte debatten over, zo laat Kruyswijk zien. De ontzuiling van de jaren zestig van de twintigste eeuw droeg ertoe bij dat gereformeerde natuuronderzoekers deze lezing van Genesis niet langer konden volhouden. Mede door hun toedoen namen de GKN in 1981 officieel een narratieve interpretatie van de Bijbelse geschiedschrijving aan. Principiele bezwaren tegen de evolutietheorie waren daarmee weggenomen. Veel gereformeerden bleven niettemin aan het ‘eenvoudig-historische’gezag van de Bijbel vasthouden.”
In het Leids Universitair Weekblad Mare van 1 december verscheen de volgende aankondiging in de Academische Agenda: ‘H.H.Kruyswijk zal op donderdag 8 december om 16.15 uur promoveren tot doctor in de Geesteswetenschappen. De titel van het proefschrift is ‘Baas in eigen Boek? Evolutietheorie en Schriftgezag bij de Gereformeerde Kerken in Nederland (1881-1981). Promotor is Prof. dr.E.G.E.van der Wall’ (1).
Voor de plaatsvervangend rector magnificus prof.dr.H.Beukers was het een drukke dag, want dezelfde dag promoveerde na 11.15 uur N.Daskalakis tot doctor in de Geneeskunde, K.Visser na 13.45 uur tot doctor in de Geneeskunde en J.A.van Essen van na 15.00 uur tot doctor in de Archeologie.
Voor de promotie van Hittjo Kruyswijk, die zich nu dubbel-promotus mag noemen, liep het Groot Auditorium van het Academiegebouw – in 1581 in gebruik genomen en daarmee het oudste gebouw van de Leidse Universiteit – helemaal vol. Daarbij o.a. dr. Floske Spieksma, familieleden van de promovendus, bijna alle Probusleden Kennemerland 1, (geschiedkundige) wetenschappers, medici waaronder een vijftal artsen uit het Roemeense Brasov (van welke stad Kruyswijk ereburger is), predikanten, lidmaten van de Protestantse Gemeente Heemstede, en musici. Bij de naar schatting 220 belangstellenden was ook een zoon van de 23 november 2010 overleden VU-bioloog professor Jan Lever. Voorts nazaten van de gereformeerde natuurkundeleraar dr.W.J.A.Schouten en van de gereformeerde biologie-leraar dr. J.P.de Gaay Fortman die – evenals natuuronderzoeker Lever – een voorname plaats inneemt in de dissertatie.
Als paranymfen traden op de zoon en dochter van de promovendus: Nathalie J.Verstraten-Kruijswijk en Wiard M.H.Kruijswijk. De promovendus was in de Leidse traditie gekleed in een rokkostuum met een zwart vest en een wit strikje.
Indrukwekkend was ook nu het binnentreden en plaatsnemen in de professorenbank van zo’n 20 hoogleraren (waaronder naar ik meen 2 vrouwen) in toga en met baret.
De nestor van dit illuster en hooggeleerd gezelschap was professor dr. Willy Hijmans, emeritus hoogleraar immunologie (Leiden/Brussel).
De opponenten uitten lof, maar lieten niet na soms pittige vragen te stellen welke Hittjo op een voortreffelijke wijze wist te pareren. Zo was er enige kritiek op het teleologische aspect van zijn werk,
Essentieel was de vraagstelling van professor dr. H.te Velde, hoogleraar in de Nederlandse geschiedenis, die beaamde dat het Jan Lever degene was die geloof en evolutieleer op één lijn probeerde te krijgen in diens boek ‘Creatie en evolutie’ (1956). Een probleem was dat zijn gereformeerde geloofsgenoten dat aanvankelijk niet accepteerden, reden waarom hij hen ging masseren door middel van artikelen, voordrachten e.d, wat niet zonder succes bleef. Te Velde wilde van de promovendus weten: “Beschouwt u dit verhaal als vooruitgang, als een ontwikkeling die begint
met duisternis en eindigt in het licht?”. Hittjo Kruyswijk antwoordde: “Ik heb inderdaad wel het idee dat de gereformeerden zich uit knellende banden bevrijd hebben. Vooruitgang? Ja, ik vind dat wel vooruitgang. Al kan ik me ook wel voorstellen dat anderen het als teloorgang zien.” Zie een kop in het Nederlands Dagblad van 8 december: ‘Opmars evolutietheorie fnuikte Schriftgezag’. Dat
kan men ook ook opvatten als achteruitgang. In het proefschrift wordt op basis van een enquête gewezen op het feit dat nog altijd ongeveer 20% van de gereformeerde gezindte – breder dan enkel de Gereformeerde Kerken – op basis van de bijbeltekst ervan overtuigd is dat de aarde in 6 dagen is geschapen.
Andere vragen kwamen van onder meer prof.dr.G.van den Brink (bijzonder hoogleraar geschiedenis van het gereformeerd protestantisme in Leiden) en van prof.dr.D.van Hoorn, historisch psycholoog en sinds 1977 honorair professor aan de Universiteit van Kaapstad.
De oppositie van prof.dr.M.B.ter Borg, expert op het terrein van de sociologie van de religie, waar hij spreekt van een blunder zoals verwoord in der derde stelling (4),heb ik niet helemaal op zijn merites kunnen beoordelen. Wèl ben ik het uiteraard met hem eens dat 1) (vrijwel) geen (wetenschappelijk) boek zonder fouten bestaat, 2) de ontkerkelijking voor een deel aan de kerk zelf te wijten is.
De promovendus liet aan de hand van in het boek opgenomen grafieken zien dat de ontkerkelijking in Nederland feitelijk al eind negentiende eeuw een aanvang had genomen. “Anders dan vaak aangenomen, laten de jaren zestig – door velen als de rampjaren gezien – als het hierover gaat geen duidelijke knik zien.”
Midden in het vragende betoog van professor dr. Bas de Gaay Fortman, emeritus hoogleraar te Utrecht in de politieke economie van de mensenrechten, kwam de pedel binnen die met zijn pedelstaf op de eeuwenoude vloer stampte en met luide stem riep “Hora Est!” [Het is tijd]. Hierna trok de commissie professoren zich terugtrok voor beraad. De voormalige PPR-politicus kon om de plotse onderbreking waarmee hij werd geconfronteerd overigens wel lachen.
Na terugkeer is aan Hittjo Kruyswijk de doctorsbul uitgereikt en hield promotor mevrouw professor dr. E.G.E. van der Wall de Laudatio, waarin zij de actualiteit van deze historische geschiedschrijving benadrukte. “Je boek moge dan historisch zijn, het thema bezit een hoge graad van actualiteit. Dat geldt bijvoorbeeld voor debatten in Christelijk Amerika, dat geldt voor gelijksoortige discussies in de wereld van de Islam. Door de lens van de geschiedenis zien we in jouw boek mechanismen oplichten die in zulke discussies spelen. Mechanismen waarin eerst sprake is van fel verzet tegen nieuwe wetenschappelijke bevindingen, dan van een geleidelijk, soms knarsetandend, accepteren daarvan. Aan die acceptatie gaar gewoonlijk een moeizame periode vooraf, waarvan jouw boek her en der rake illustraties biedt.” (…) Het zal niet vaak voorkomen in het academische land – wel het feit van twee studies misschien, maar niet dat van twee doctoraten, en dat nog wel op zulke uiteenlopende vakgebieden. ‘Van Digoxine tot Darwin’: zo zouden we misschien je veelzijdige gang als promovendus kunnen samenvatten. Voordeel is dat je op die manier een ‘jonge doctor’ blijft – promoveren als een vorm van geestelijke botox. Misschien kan de Leidse Universiteit een nieuwe markt aanboren en promoveren als krachtige verjongingskuur aanbieden in een academisch wellness-programma, onder de slogan:
VEROUDEREN VERMIJDEN?
KOM PROMOVEREN IN LEIDEN!”
Na het uitspreken van deze weldadige lofrede werd de academische zitting met applaus beëindigd, begaf men zich naar de nabijgelegen receptiezaal, en mocht de promotus (2) alle gelukwensen in ontvangst nemen.
Enkele eerste reacties
Wie via zoekmachine Google (engels) intikt: “Baas in eigen Boek?”+ Kruyswijk bemerkt dat in nauwelijks 10 dagen het aantal treffers op 12 december is verdubbeld tot 1.670 nominaal (effectief 95). Daarbij natuurlijk veel aankondigingen door boekhandels. Het Reformatorisch Dagblad wijdde aan proefschrift en promotie twee artikelen op 8 en 9 december met voorlopig acht reacties van lezers.
Dominee P.J.Stam uit Katwijk schrijft: “Het gaat in deze discussie naar mijn mening niet om de vraag hoe de schepping zich ontwikkelde, of dat in zes letterlijke dagen of in zes ‘tijden’ geschiedde. Maar om de vraag of God aan het begin stond als Schepper of niet! Wie dat loslaat laat heel de klassieke en gereformeerde geloofsleer los. De vraag moet dus niet meer zijn schepping of evolutie? maar Schepper of Oerknal?”
Bijdragen zijn verder te vinden in het Nederlands Dagblad en 10 reacties van lezers door 4 of 5 personen, van vooral tegenstanders maar ook een enkele voorstander van de evolutieleer.
Zurig is de bespreking van Maarten Aalders, kerkhistoricus te Amstelveen, die zich uit eerder uit de leescommissie had teruggetrokken. Diens bespreking is koren op de molen van het (conservatieve) forum ‘Geloof & Wetenschap’, dat als belangrijkste uitgangspunt heeft: “Wij aanvaarden de bijbel onvoorwaardelijk als het Woord van God”.
In Leids Universitair Weekblad Mare van 15 december wijdde Bart Braun een artikel aan het proefschrift.
– Professor, dr. Jan Lever (1922-2010), aanhanger van het theïstisch evolutionisme, die ontwikkelingen binnen de natuurwetenschappen trachtte te verenigen met de bijbel.
Naar aanleiding van een door het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme (1800-heden), VU-Amsterdam, op 23 september 2011 gehouden congres was Hittjo Kruyswijk één van de sprekers. Als deel 8 van de ‘Ter Lezing Reeks’ verscheen kortgeleden de bundel: ‘Waar komen we vandaan? Anderhalve eeuw evolutiedebat in protestants-christelijk Nederland’. Die publicatie kan voor 5 Euro inclusief porto- en administratiekosten worden besteld via het e-mail adres: hdc@vu.nl Van harte aanbevolen!
Noten
(1) Hoogleraar Geschiedenis van het Christendom bij het Leids Instituut Godsdienstwetenschappen (en zuster van de bekende Leidse cardioloog prof. dr.E.E.van der Wal)
(2) In 1977 promoveerde Hittjo Hendrik Kruyswijk tot doctor in de Geneeskunde aan de Universiteit van Amsterdam met een Academisch proefschrift
‘The Radioimmunoassay of Digoxin’; evaluation of a method with some clinical and experimental applications’. Na zijn pensionering in 1999 als cardioloog rondde hij in 2007 een studie geschiedenis cum laude af.
In 2008 kwam een publicatie van historisch psycholoog W. van Hoorn en H.H.Kruyswijk in het wereldnieuws: ‘Michael Servetus (1511-1663) dit not discover the lesser circulation’. Telg uit een gereformeerde familie heeft Hittjo Kruyswijk zijn belangstelling voor dit kerkgenootschap bepaald niet van een vreemde.
Zijn vader was directeur van de Eerste Christelijke H.B.S. in Rotterdam. Zijn beide grootvaders waren predikant. Oom P.N.Kruyswijk was tot 1965 gedurende 43 jaar predikant der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal, neef dr.A.Kruyswijk was in 1995 45 jaar predikant, laatstelijk te Enschede en verhuisde ten slotte naar Leusden.
Beide laatstgenoemden fungeerden tevens als praeses van de generale synode van de Gereformeerde Kerken (synodaal).
Douwe van Dijk (1887-1985), een prominent vrijgemaakt predikant in Groningen was zijn oudoom.
Hans Krol (Heemstede)
=====================================================
In 2015 publiceerde Hittjo Kruijswijk in eigen beheer een boek onder de titel: ‘De Vondellaan is eeuwig; Vondellaan Aerdenhout 1914-2014′. De 128 pagina’s tellende uitgave met veel illustraties bevat hoofdstukken gewijd aan de vroegere buitenplaats Oosterduin (waarnaar drs. Jan van Doorn eerder onderzoek deed) en de landschapsarchitect Leonard Springer die de groenrijke Vondellaan in 1914 ontwierp. Voorts worden de architecten en (vroegere) bewoners van de huizen beschreven. Voor informatie: hhkruyswijk@hetnet.nl
Bovenstaande publicatie bevat o.a. informatie over voorzitter Bernard Drukker, sinds 1936 woonachtig in Heemstede en op 21 mei 1943 na verraad opgepakt en als Joods burger vermoord in het nazi-vernietigingskamp Sobibor. Ook diens ouders en een broer en een zuster zijn in de Holocaust omgebracht
Beknopte biografie Hittjo Kruyswijk (1)
(1) Uit: Probus Kennemerland; Levensbeschouwingen van de leden, medio 2015 (aanwezig in Heemstede-collectie Noord-Hollands Archief, archiefdoos nummer 60). Bevat tevens beknopte biografieën van Hans Labout (*1937), Harald Copier (*1938), Pierre Geelen (*1945), Joop Wortelboer (*1929), Bob Verburg (*1944), Tony Roodvoets (1927-2016), Ed Heeremans (1929-2015 ), Huub Dries (*1948), Roald Jacobs (*1944), Hans Krol (*1943), Wiep Cornet (1935), Hendrik Blanksma (*1944), Albert Verheggen (*1946), Arie van Loenen (1945-2015), Kees de Waard (*1935), Kroon Galema (*1928), Ruud Janssen (“1936), Theo Out (*1946), Niek van Trigt (*1946), Dirk Bloemers (1920-2018).
Librariana 
Grappig, mijn achternaam is ook Kruyswijk en ik ben getrouwd met een Roemeense uit Brasov. Prachtig die stage’s van Roemeense artsen in Nederland. Maar in Roemenië hebben ze een tekort aan goede artsen omdat ze elders meer kunnen verdienen.. misschien goed om als arbeidsvoorwaarde op te nemen dat ze iets met MVO doen in hun geboorteland 😉
Beste Peter naamgenoot dank voor je onverwachte reactie. Mijn voorvaders waren dominee en de hunne turfschippers. Enige relatie? Van de ca. 60 artsen en andere gasten van ons stagepogramma zijn er ca. 10 uit Roemenië vertrokken waarvan 1 naar NL. De braindrain is dus meegevallen, voor de meesten was het een eyeopener. Hittjo