Tags
Agatha Petronella Hartsen, Baron Frans van Verschuer, blauwselmakerij, boerderijen Haarlemmermeer, Cees Dam, Dick Boekholt, G.van Loon, harddraverijen, Hofje Van Verschuer Brants, J.Waldkötter, Jaap van Schagen, Jacob Wallage, Jan Koster, manege Rusthof, Marienwaerdt, Martin Bunnik, O.W.A.baron van Verschuer, paardenrenbaan Zandvoort, rentmeester Jacob Boeke, stalhouderij Van Schagen, Wickevoort-Crommelin
B.A.BARON VAN VERSCHUER, DE HARTEKAMP, BOERDERIJ RUSTHOF, BOERDERIJEN IN DE HAARLEMMERMEER EN PAARDEN-PANELEN
Onder de vele grootgrondbezitters die in de 19de eeuw zich daadwerkelijk bezighielden met de landbouw en die op een hoger plan gebracht hebben behoort ook baron Barthold van Verschuer, een Gelders edelman, behorend tot de niet al te welgestelde landadel. Hij genoot zijn opleiding in het leger en werd in 1927 op 18-jarige leeftijd tot tweede luitenant benoemd bij de kurassiers, later dragonders, en vier jaar later bevorderd tot eerste luitenant. Als zodanig kwam hij in het garnizoen te Haarlem terecht waar de cavalerie in de Koudenhorn-kazerne gelegerd was – tegenwoordig hoofdbureau van politie. Bij een ochtendwandeling in de Haarlemmerhout maakte hij kennis met een joffer genaamd Anna Maria Brants, een rijke Amsterdamse koopmansdochter, die gedurende de zomermaanden op het landgoed de Hartekamp vertoefde.
Zij was de dochter van Mattheus Pieter Brants die in 1816 de Hartekamp had aangekocht van Arnout van Zuijlen van Nijevelt voor een bedrag van ƒ 26.000,- Het was liefde op het eerste gezicht en de huwelijksreis ging langs de Rijn in eigen karos met vier paarden. Voor de huwelijksvoltrekking was door de ouders van Anna Maria als voorwaarde gesteld dat Van Verschuer de dienst moest verlaten en zich op de Hartekamp zou vestigen. (en ’s winters in het Amsterdamse grachtenhuis)
Op 17 juli 1838 verkreeg hij ontslag uit de dienst en vestigde zich op de Hartekamp, doch niet eerder dat nadat zij een huwelijksreis langs de Rijn gemaakt hadden ineen eigen koets met vier paarden bespannen, wat een wens van de bruid was.
‘Paardenbaron’ als ere-bijnaam van B.A. Bron Van Verschuer, geboren 1809 in Bergharen (Gelderland), overleden 1901 in Den Haag
Op de weilanden aan de Glipperweg liet Van Verschuer zijn paarden lopen en na de inpoldering ook in de Haarlemmermeer. Jacob Craandijk schreef in zijn ‘Wandelingen door Nederland met pen en potlood’ (1875): ‘Tegenwoordig – omstreeks 1900 – is de Hartekamp beroemd om de stoeterij, die er gevestigd is en waaruit fraaie paarden voortkomen. Bij een bezoek aan de plaats laat de koetsier hen door de liefhebbers bezichtigen, voor zover zij in de stallen aanwezig zijn, maar de meeste jonge paarden brengen de zomer in de Haarlemmermeer door. De landjonker werd door zijn huwelijk met deze rijke erfdochter in staat gesteld, niet slechts zijn grote liefde voor bloedpaarden uit te leven, maar ook deel te nemen aan de pogingen van veel landeigenaren onze akkerbouw en veeteelt op meer wetenschappelijke wijze te beoefenen. Dat betekende in de praktijk vooral het aanschaffen van elders, vooral in Engeland, uitgevonden en gefabriceerde werktuigen. Toch is baron van Verschuer voornamelijk bekend geworden in de kringen van paardenliefhebbers. Op 24 september 1843 kwam een illuster gezelschap, waaronder ook Van Verschuer en A.H.van Wickevoort Commelin van Berkenrode in het Badhuis te Zandvoort bijeen en zo behoorde hij tot de eersten die in 1 lid werden van de exclusieve ‘Sociëteit ter bevordering der veredeling van het paardenras in Nederland’, ook aangeduid als ‘Haarlemse Sociëteit, een organisatie waartoe ook de Oranjeprinsen toetraden en die onder hoge bescherming stond van koning Willem II en later van diens zoon Willem III. De sociëteit stelde zich ten doel de zogenaamde koningshengsten uit de stoeterij te Borculo verwekte producten op renbanen te toetsen op snelheid en uithoudingsvermogen. De hengsten werden in de dektijd op verschillende plaatsen in ons land gratis aan fokkers ter beschikking gesteld in de hoop en verwachting dat daardoor op de duur onze paardenstal meer geschikte legerpaarden zou gaan opleveren. De Haarlemse Sociëteit ging voortvarend tewerk en in duinen van Zandvoort is op door jonkheer Barnhard beschikbaar gestelde grond een renbaan van 400meter aangelegd.
Paardenfokkerij
Aan die fokkerij deed de baron, eenmaal woonachtig op de Hartekamp van harte mee en had later, toen de Koninklijke paardenstoeterij te Borculo na de dood van Willem II werd opgeheven, zelf hengsten op stal. Hij was ook één der eerste leden van genoemde sociëteit en een geziene gast op ‘Het Loo’ als daar rennen gehouden werden, onder andere ter gelegenheid van de jaarlijkse valkenjacht. Lang heeft de sociëteit echter niet bestaan. Zij werd – vooral als gevolg van het overlijden van Prins Alexander in 1848 – in 1851 opgeheven. Bij wedstrijden reed Verschuer tot 1850 vaak zelf, daarna voornamelijk door jockey’s.
Grondaankopen in de Haarlemmermeer (Zwaanshoek voorheen Bennebroekerbuurt genoemd)
Toen de drooggevallen meergronden door het rijk openbaar verkocht werden, kocht hij dicht bij Bennebroek in de nieuwe polder gelegen gronden, gemakkelijk via de Bennebroekerbrug vanaf zijn buitenplaats te bereiken. Hij kocht daar 41 ruim hectare (sectie UJ-5en -6) voor ƒ 15.900,- en 33 hectare (sectie M 1 en -2) samen met 120 hectare (sectie N1 t/m 6) voor totaal ƒ 62.300,-. De percelen van sectie J lagen tussen de Ringdijk en de Spieringweg, terwijl de kavels M en N één geheel vormden tussen de Ringdijk en de Spieringtocht (de Spieringweg liep daar ten einde met een aftakking in westelijke richting naar de Rijgdijk). Bij het droogleggen van de meer heeft men natuurlijk al spoedig maatregelen genomen om vanuit de omliggende dorpen, zoals Aalsmeer en Sloten, was dat niet zo moeilijk omdat die al aan de oever van het meer gelegen waren maar voor andere plaatsen, zoals die in de Bollenstreek, moesten nieuwe wegen aangelegd of verlengd worden. En dat was ook het geval te Heemstede en Bennebroek. Voor deze plaatsen werd een wegaangelegd tot aan de nieuwe, over de Ringvaart gebouwde rolbrug. Het aanleggen van een weg betekende in die tijd nog niet dat die weg ook voor het wat zwaarder verkeer het gehele jaar bruikbaar zou zijn. Daartoe moest zij verhard worden en dat heeft soms jaren geduurd. Baron van Verschuer had de weg naar de Bennebroekerweg nodig om zijn landerijen te kunnen bereiken en zijn producten te kunnen afvoeren.. Het is aan de baron te danken dat die weg al in 1857 verhard werd. De Hartekamp was ook was ook nog een zogenaamde Overplaats rijk (tegenwoordig ten dele de Linnaeushof) en in het verlengde daarvan liet hij omstreeks 1852 op de terreinen van een voormalige blauwselfabriek van Nicolaas van Lunenburg boerderij ‘De Rusthof’ bouwen op de grens van Heemstede en Bennebroek aan de Swartsenburgerlaan bouwen, officieel Glipperweg 4. Daar woonde Gerrit Meerboer, die in dienst was van Van Verschuer. Aan de zuidelijke (Bennebroekse) zijde van de Hartekamp bestonden bovendien al een paardenstal en koetshuis voor de rijtuigen onder George Clifford in 1710 gebouwd. Bij een felle brand in 1968 grotendeels verwoest en verder gesloopt.
Boerderijen in de Haarlemmermeer
In de Meer stichtte Van Verschuer al spoedig na de drooglegging enkele boerderijen. Op sectie N-6 zou een boerderij met de naam ‘Eert den Koning’ gestaan hebben, op sectie J-5 een hofstede genaamd ‘Overleg alles’ en op J-8 ‘Let op de kleintjes’. Eerstgenoemde boerderij is onder andere bewoond geweest door W.van Wijk, terwijl op ‘Overleg alles’ onder andere Otto Groeneveld met zijn vrouw Grietje Sepers woonden en van 27 februari 1862 tot 28 februari 1876, waaruit men zou kunnen opmaken dat deze hofstede in 1862 werd gebouwd. Groeneveld was als ‘atbeider’ in de meer gekomen en geboren in het Brabantse Dussen, terwijl zijn vrouw het levenslicht zal in Leimuiden. Het echtpaar kreeg 8 kinderen. En dan was er nog een vierde boerderij ‘Onvermoeid vooruit’, op de kruising van de Bennebroekerweg en de Spieringweg, van welke men de indruk krijgt dat die de belangrijkste is geweest. Er staat daar trouwens nóg een plaats met die naam, maar gezien de bouwstijl zal zij vermoedelijk niet de oorspronkelijke op last van de baron, gebouwd zijn. Op het boerderijen-overzicht dat burgemeester Amersfoordt in 1868 liet afdrukken, werd zij toen bewoond door ene J.van Hage, die volgens de burgerlijke stand in het Gelderse Poederoyen op 4 augustus 1832 was geboren en gehuwd was met de even oude Anna van Andel. Dit echtpaar was op 1 december 1861 in de Haarlemmermeer ingeschreven, eerst met als beroep ‘arbeider’, welk woord later werd doorgestreept en vervangen door ‘landbouwer’. Ten Hage bleef daar tot 1896 wonen, waarna hij naar Heemstede vertrok. Vóór Ten have heeft op ‘Onvermoeid vooruit’ nog ene Hendricus Kaptein gewoond.
Hij staat te boek als ongehuwde arbeider, geboortig uit Lisse. Op 19 februari 1856 was hij daar komen wonen, maar op 2 april 1858 alweer vertrokken. Ofschoon gebouwd in 1862 voor Kaptein, heeft hier voordien een tijdelijk verblijf gestaan in de vorm van een polderkeet. De Hollandsche Maatschappij van Landbouw had een afdeling in Haarlem en stelde beloningen beschikbaar ‘voor jonge en schone paarden’: vijftig gulden voor het schoonste en beste span koets- of wagenpaarden van inlands ras, idem voor een spn van vreemd of gekruist ras en 25 gulden voor het beste span boeren- ofwel ploegpaarden. Men moest zich een dag van tevoren bij de marktmeester opgeven, waarna de volgende dag om 8 uur ’s morgens de keuring begon. In 1866 bijvoorbeeld werden er 80 paarden avn de 450 voor de premiekeuring aangegeven. Onder de winnaars bevond zich steeds Baron van Verschuer, in zijn tijd algemeen bekend als paardenfokker en exploitant van boerderijen in de Haarlemmermeer.
Van de heer Martin Bunnik ontving ik 25 juli 2023 de volgende gegevens: ‘Op de website lees ik het volgende over de bezittingen van Baron Van Verschuer in de Haarlemmermeer: Sectie UJ 5 en 6 41 ha (moet sectie J5 en 6 zijn; sectie UJ bestaat niet). Sectie N1-N6 120 hectare; sectie M1 en M2 33 hectare. Totaal 194 hectare. Uit het kadasterarchief blijkt dat hij ook gronden bezat in de secties: N14-N19 120 ha; J17-J19 54 ha. Dit betekent dat Baron Van Verschuer circa 368 ha landbouwgrond bezat in de Haarlemmermeer. Interessant is ook dat op de sectie N14-N19 de Baronboerderijen langs de IJweg heeft neergezet met de bijzondere namen: Hoop op Zegen, Volharding loont en recht door zee. In sectie N6: Eert de koning; Nabij J6: Pas op de kleintjes; Op N1: Onvermoeid vooruit. Zegt mogelijk iets over de baron. Als ik de weilanden bij Rusthof meereken had de baron zo’n 388 hectare aan landbouwgrond, ruim 2 x de oppervlakte van Bennebroek. Indrukwekkend.’
Van Wickevoort Crommelin en de eerste renbaan in Zandvoort
Baron van Verschuer onderhield wat het paardenfokken en –rennen betreft goede kontakten met zijn collega Aarnout Hendrik van Wickevoort Crommelin (1797-1881), woonachtig op Berkenrode, die in 1854 liefst 240 hectare verwierf in de drooggelegde Haarlemmermeer en een broer nog eens 180 hectare. Arnout Hendrik staat te boek als de grondlegger van de Cruquiushoeve, ter hoogte van het Epilepsiecentrum Cruuguiushoeve (SEIN). De eerste wedloop van renpaarden had plaats op 6 en 7 september 1844, georganiseerd door de Sociëteit tot Aanmoediging der Verbetering van het Paardenras in Nederland’, op een aangelegde renbaan in de duinen van Zandvoort, ten zuiden van de Zandvoortselaan, nabij Bentveld. Dat was een primeur voor Nederland. Op een speciale vorstelijke tribune woonden de koning en prinsen Frederik en Alexander de openingswedstrijden bij. Baron Van Verschuer was vertegenwoordigd met vier viervoeters; winnaar was het paard ‘Pomaré’ , bereden door pikeur Schmidt uit de stal van Aarnoud Hendrik van Wickevoort Crommelin, die uit handen koning Willem II de prijs in ontvangst nam. Van Verschuer won net zijn renpaarden prijzen in o.a. Frankrijk en Duitsland. Bij de opening van de grasbaan ’t Oude Slot te Heemstede in 1894 nam Baron van Verschuer deel met het paard ‘Lena.
Herinneringen van Christiaan Van Lennep (1828-1908), zoon van Jacob van Lennep.
In 1877 noteerde hij o.a. over het paardenrennen in de omgeving van Haarlem pnder meer het volgende: ‘Op het eerste examen behaalde ik een eerste prijs voor het Engels en kreeg de ‘Paradise Lost’ van Milton en als 2e prijs voor het rans de ‘Oeuvres de Lamartine’, die ik beiden nog bezit. Papa vond daarin aanleiding mij een geschenk aan te bieden en gaf mij de keuze tussen held of een zeker aantal lessen in de rijkunst. Ik koos voor het laatste en heeft mij later op Java, waar ik veel te paard moest rijden, goed gediend. De manège in Haarlem bij de Houtpoort behoorde aan een zekere Altroggen en zijn pikeur, die niet veel betekende, heette Schmidt. Van dezen kreeg ik les en nadat ik enige lessen in de manège gehad had, mocht ik in zijn gezelschap buiten Haarlem rijden, waarnaar ik reikhalzend verlangd had. Schmidt bereed toen het paard Pomaré niet meer zou wedrennen en moest leren draven van Schmidt, maar Schmidt was daarvoor de man niet. Op een zekere keer dat wij uitreden, Schmidt op Pomaré, en het stappen mij verveelde, stelde ik hem even buiten de Houtpoort voor een drafje te nemen, waarop ik mijn paard in den draf zette, maar o wee! Pomaré daar niet aan gewend, schoot dadelijk in een vliegenden ren, waarop ik maar wachtte om rechtsomkeer te maken en langs de buitensingels door den Aardenhout naar Woestduin te rijden en van daar weer terug naar de manège, waar ik Schmidt vond blazende van het rennen op Pomaré en giftig op mij, dat ik hem dat koopje bezorgd had. Later zat hij nooit eer op Pomaré als hij met mij uitreed.’
‘Het was in die jaren dat in ons land de eerste wedrennen in de duinen bij Zandvoort (1), ik meen Groot Bentveld, gehouden werden. Zij werden bijgewoond door Koning Willem II en door de elite van Haarlem, Amsterdam en Den haag. Oom Hodshon paradeerde er met een rijtuig met zes paarden, van de bok gemend, waarvoor hij tuigen had laten maken met ivoren garnatuur, heel kostbaar. De Heer van der Hoop was er met zijn friesche harddravers, Baron & baronesse Van Verschuur van de Hartekamp en o.a. ook schrijver dezes. Van de renners won een paard van Van Wickevoort Crommelin, alias de IJzeren Frits, en genaamd Pomaré de eerste prijs. Later kwam er een brochure uit over de Wedrennen, getiteld: “den derden September of hoe heet het was”. Op de wedrennen was ook een zekere IJzerstit een gewezen weesjongen en paarden arts en protégé van de heer Fr. van de Poll, die Regent van het weeshuis was, waarin IJzerstit als vondeling gebracht was. Deze had een schatrijke vrouw getrouwd en een grote buitenplaats aan de heirweg verkocht. Hij wilde zich overal indringen bij de Haarlemse beau-monde, maar dat gelukte niet en door zijn blufferig optreden had hij zich veel vijanden gemaakt en o.a. van de jonge Theodore Prévinaire een pak slaag opgelopen, waarvoor deze tot een korte gevangenisstraf was veroordeeld. Previnaire maakte in ie tijd zijn hof aan de beeldige juffrouw Crommelin, en dochter van de ijzeren Frits en wetende dat zij op een bal in de buitensociëteit in de Haarlemmer hout zou komen, was hij. Joost weet hoe, de gevangenis ontsnapt en kwam in bal-toilet op het bal zijn cour maken.’ dat liep natuurlijk gauw spaak, want een paar Regenten van de gevangenis, zo als Teding van Berkhout en Beels lieten hem oppakken en naar de gevangenis terugbrengen. Dat neemt niet weg dat hij later juffrouw Crommelin toch trouwde (…).
(1) Dr. Nop Maas tekent hierbij aan: ‘Op 6 en 7 september 1844 werden de eerste wedrennen gehouden in de duinen van Zandvoort. Hierover verschenen twee humoristische brochures, waarvan er één door Christiaan van Lennep met een verkeerde titel genoemd wordt. A.Beets (1820-1874), jongere broer van Nicolaas Beets, schreef onder het pseudoniem Hippophilius: “Een Hollandsche wedren of wij zagen iets” (Haarlem, Bohn, 1844) en Boudewijn (pseudoniem van J.L.van der Vliet, 1815-1851) publiceerde onder de initiaal B: “De wedrennen en harddraverijen ingesteld door de Sociëteit tot Aanmoediging der Verbetering van het Paardenras, gehouden op het terrein der Sociëteit nabij Zandvoort, den 6den en 7den September 1844” (Haarlem, A.C.Kruseman, 1844).
Rentmeester Jacob Boeke
Als dit juist is dan zou de bekende Jacob Boeke (1836-1908) die er woonde vanaf met 1855 tot 1859 en voor baron van Verschuer optrad als diens rentmeester, ook zo gebrekkig gehuisvest zijn geweest. Jacob Boeke was 19 toen hij bij de baron in dienst kwam. Hij was de zoon van een doopsgezinde predikant in Amsterdam maar had al vroeg een zeer grote belangstelling voor alles wat met landbouw te maken had. Vooral de landbouwwerktuigen, zoals die in Engeland en in Noord-Amerika werden gefabriceerd, hadden zijn interesse en hij moet, volgens professor Van der Poel, talloze Engelse en Amerikaanse werktuigen voor zijn principaal hebben aangeschaft. Maar…het klimaat en vermoedelijk de huisvesting speelden hem parten. Hij kreeg malaria en moest de polder noodgedwongen verlaten. Bij zijn adviezen aan de baron voor wat betreft het aanschaffen van uitheemse werktuigen was hij onder ander andere krachtig gesteund door de eigenaar van ‘De Badhoeve’ mr.J.P.Amersfoordt. Jacob Boeke zou na zijn vertrek landbouw- geschiedenis schrijven, want in 1862 begon hij zelf landbouwwerktuigen te importeren, voor welke werkzaamheid hij in de vakbladen maar ook in het Weekblad van Haarlemmermeer regelmatig aandacht vroeg. Hij was getrouwd met een dochter van Jan Huidekoper, die een tamelijk grote boerderij had in hert Friese Midlum bij Franeker. Door ontstane concurrentie was Jacob Boeke genoodzaakt zijn firma te versterken en associeerde hij zich met genoemde Huidekoper waarna de – nog bestaande – en internationaal bekende landbouwwerktuigenfirma ‘Boeke & Huidekoper’ ontstond. Na deze zijsprong terug naar de baron en zijn landbouwbedrijvigheid.
Baron Bartold Arnold van Verschuer als hereboer
Zijn boerenbedrijf is niet te vergelijken met dat van Amersfoordt of dat van de heren Van Wickevoort Crommelin aan de Cruquius. Het werd op geheel andere wijze gevoerd, maar over de exploitatie zijn geen nadere bijzonderheden bekend. Van Verschuer was niet uit op publiciteit en schreef vrijwel nooit in het Weekblad van Haarlemmermeer. Hij timmerde niet graag aan de weg, maar deed wèl mee als dat aan hem gevraagd werd. Zo zond hij vrij regelmatig producten van plantaardige en dierlijke aard, in bij door de Hollandse Maatschappij van Landbouw (HMvL) gehouden tentoonstellingen, iets waar mr. Amersfoordt veel minder belangstelling had. Hij zal regelmatig zijn gaan kijken naar zijn jonge paarden die in de Haarlemmermeer se weiden liepen, want paarden waren nu eenmaal zijn grote passie. Zo lezen we in de notulen van de afdeling Haarlemmermeer van de MMvL van 23 december 1864 dat hij. Vermoedelijk na een door het bestuur daartoe gedaan verzoek, een overzicht had ingezonden “aanwijsende de geldelijke resultaten, welke de paardenfokkerij op ‘de Hartekamp’ gedurende de laatste toen jaar heeft opgeleverd…’ Volgens de notulen werd besloten het stuk aan de redactie van het Weekblad op te sturen ‘ter plaatsing’, maar…dat is niet gebeurd. Vermoedelijk had een en ander betrekking op de plannen die men had om in Aurich (Oost-Friesland) hengsten te gaan kopen ter verbetering van het paardenras in de polder. Hoewel paardenliefhebbers dikwijls weinig belangstelling hebben voor techniek, zo was dat bij de baron geenszins het geval, want nadat de directie van de Wilhelminapolder (Zeeland) de eerste stoomdorsmachine had gekocht en mr.Amersfoordt dat voorbeeld had gevolg, was de baron de derde Nederlander die zo’n modern en kostbaar werktuig importeerde. Dat was in 1857. In het Weekblad van 1862 werd een overzicht afgedrukt van alle door de baron vanuit Engeland ingevoerde landbouwwerktuigen. Hij was ook bereid met die werktuigen demonstraties te geven op zijn landerijen of elders. Nadat in 1860 ergens in ons land voor het eerst een wedstrijd was uitgeschreven voor grasmaaimachines werd de tweede op zijn land in de polder gehouden, in 1861. In 1862 werd een ploeg-demonstratie met verschillende soorten ploegen op ‘Onvermoeid vooruit’ gehouden, waar de befaamde geoloog en landbouwer Dr.Staring aanwezig was en er een deskundig verslag over opstelde. De meeste ploegen, die daar in het werk getoond weden, waren eigendom van Van Verschuer. De baron verleende niet alleen zijn volle medewerking aan het houden van wedstrijden en demonstraties met nieuwe werktuigen, hij nam ook regelmatig deel aan het inzenden van op zijn bedrijf geteelde gewassen en gefokte huisdieren, zoals in 1863 toen MMvL in Haarlem een grote tentoonstelling hield. Dat was ter gelegenheid van het 50-jrig bestaan van het Koninkrijk der Nederlanden. Hij kreeg er eerste prijzen voor door hem geteelde “paardepeen en koepeen”. In zekere zin kwam deze eer toe aan A.van Egmond, die toen voor hem ‘bedrijfsboer’ op ‘Onvermoeid vooruit’ was en aan G.Meerboer die dezelfde betrekking vervulde op ‘de Rusthof’. Evenals Amersfoordt fokte Van Verschuer ook wel degelijk voor de handel, zij het dan vooral kleine landbouwhuisdieren zoals schapen en varkens. Soms adverteerde hij die in het Weekblad, zoals in 1862 toen men daarin kon lezen dat hij op ‘Onvermoeid vooruit’ in de Haarlemmermeer bij Bennebroek, station Vogelenzang te koop had “volbloed Lincoln- en Leicester varkens” en ook kruisingen “het ras zeer nabij komende”, terwijl er op ‘de Rusthof’ een “ruime keuze fokbiggen van groot Engels soort” te koop was. Dat het niet om enkele dieren ging maar om een aanzienlijke fokkerij moge blijken uit een advertentie in het Weekblad van30 juli 1869 waarin aangekondigd werd dat er “”om contant geld” niet minder dan “dan omstreeks 300 s tuks Leicester en Lincoln volbloedrammen, ooien en lammeren en gekruisten het volbloed zeer bijkomende dieren” te koop waren. Om het belangstellenden aantrekkelijk te maken werd in de advertentie erop gewezen dat bij aankomst der eerste treinen verhuurders van rijtuigen gereed ouden taan ‘tot vervoer naar “Onvermoeid vooruit”.
Baron van Verschuer ondernam evenals Amersfoordt proeven en publiceerde de daarbij opgedane resultaten. Zo kan men in het Weekblad van 1864 een uitvoerig verslag lezen over het mesten van vee met behulp van ‘broei-voeder’, terwijl in een verhaal van de Duitse professor Hartstein na een bezoek aan de landerijen gezegd wordt dat Van Verschuer ‘belangrijke proefnemingen had gedaan om uit te maken, welk rundvlees voor hem het voordeligst was waarbij de melkgift bij hem op de voorgrond stond en geschiktheid tot vetmesten op de tweede plaats kwam..’ Wat de akkerbouw betrof vond Slob de volgende advertentie in het Weekblad van 18 juli 1862, waaruit blijkt dat Van Verschuer, althans in dat jaar, niet met de verkoop van zijn granen wachtte tot die geoogst waren, maar ze “te velde’ door een notaris liet veilen. Dat gebeurde in dat jaar zowel op ‘Onvermoeid vooruit’ als op ‘Beleid met vlijt’, maar ook op de genoemde overplaats bij ‘Rusthof’. Het betrof rogge en gerst. Zijn landbouwbedrijf trok bijna evenveel aandacht als dat van Amersfoordt, want niet alleen brachten wetenschappers zoals professor Hartstein uit Bonn, en Engelse landbouwers na op ‘de Badhoeve’ te zijn geweest hem een bezoek maar ook vorstelijke personen zoals prins Napoleon in het voorjaar van 1864.
In de verkoopbrochure van juli 1901 is over de boerderij o.a. het volgende geschreven: ‘Achter de overplaats aan gene zijde van de Binnenweg (de Glipperweg), ligt de tot het landgoed behorende boerderij Rusthof, met 20 hectare weiland, uitkomende aan de Ringvaart van de Haarlemmermeerpolder. De buitenplaats met de overplaats beslaat een oppervlakte van circa 55 hectaren. ‘Vanaf 1852 tot 1930 is sprake geweest van een boerderij met landbouw maar vooral veeteelt.
Over de geschiedenis van het fokken van renpaarden op de buitens Endegeest van jhr. Gevers van Endegeest (bij Leiden), Ter Leede van baron van Pallandt Sassenheim), de Hartekamp van baron van Verschuer en Berkenrode van jhr. Van Wickevoort Crommelin (in Heemstede)
De Rusthof van boerderij naar manege
In 1959 is de voormalige bloembollenexporteur J.W.J.van Biezen hier een manege en ponyfokkerij begonnen.
Tegeltableau gemeente Gasbedrijf aangeboden aan het gemeentebestuur Heemstede ter gelegenheid van het 25-jarigbestaan,1909-1934. Ontworpen doorJohannes Waldkötter
Vandaag de dag houdt het echtpaar MacDonald hier een pony- en paardenmanege, in 2002 gebouwd. Helaas zijn problemen ontstaan sinds bekend is geworden dat vervuilde baggergrond uit de Ringvaart in opdracht van de provincie en met goedkeuring van de eigenaren – die niet wisten dat die bagger met asbest afkomstig van beschoeiingen was vervuild – op de terreinen van Rusthof is gedeponeerd. Na het bekend worden hiervan blijven de meeste klanten weg als gevolg waarvan en de huidige eigenaar ernstig is gedupeerd.
Rij-, ren- en rijtuigpaarden + paarden-panelen in de stallen
Jonkheer van Lennep schreef in zijn ‘Honderd jaar Hartekamp’ dat de stallen aan de Herenweg nog getuigden van de successen door Van Verschuers paarden in binnen- en vooral buitenland behaald. Aan het einde van de stalgang ten noorden van het landhuis met plaats voor ongeveer 12 paarden bevonden zich destijds twee hengstenboxen. Dat kon men zien aan de beide staldeuren, na sloop van de tussenmuur één grote stalruimte geworden. In de jaren zestig van de vorige eeuw gebruikten scouts de ruimte totdat een fikse brand in 1968 daaraan een einde maakte. Baron van Verschuer had door een huisschilder panelen laten schilderen met de naam van de paarden en hun prestaties. Slob schreef: ‘Zo vond ik op de boxdeuren de namen van 5 hengsten: Pirate, Ziam, Coninsky, Zaim en Bird of Prey. Met uitzondering van laatstgenoemd paard stammen zij alle af van zogenaamde Koningshengsten, hengsten dus uit de Koninklijke Paardenstoeterij in Borculo. En onder de naam en afstamming van ieder paard staat keurig geschilderd welke rennen hij heeft gewonnen waar en wanneer. En wat heel aardig is dat zijn de hoefijzers welke nog op de deur gespijkerd zijn. Slechts ijzer is verloren gegaan; het merendeel zit er nog. Na het winnen van een belangrijke wedstrijd werd één der ijzers afgenomen en bewaard om hier te worden opgespijkerd. Het is voor de paardenman aardig om te zien hoe klein de hoeven der volbloeds waren en de renijzertjes er in die tijd uitzagen. Aan de hand van deze gegevens kan men vaststellen, dat de hengsten hebben meegelopen onder kleuren van de Stal van Verschuer vanaf 1848. Dit betreft echter alleen de hengsten die eenmaal in het kader van een paardenfokkerij altijd een vooraanstaande plaats innemen. Voordien heeft Van Verschuer vermoedelijk met ruinen en merries meegedongen, zoals in 1844 bij de eerste courses in Zandvoort, toen hij met Boy, een bruine Engelse ruin van onbekende afstamming, uitkwam. De laatst genoteerde successen zijn van 1854 en men mag gerust aannemen, dat dit het laatste jaar was dat Van Verschuer zich daadwerkelijk met de wedstrijdrensport bemoeide. Niet echter liet hij de paardenfokkerij als zodanig in de steek. Dat weten we uit berichten in het Weekblad voor Haarlemmermeer, dat in 1860 voor het eerst verscheen, uit de notulen van de vergaderingen der Afdeling Haarlemmermeer van de Hollandsche Maatschappij van Landbouw en andere aantekeningen. Nog in in 1883 was er op de Hartekamp een stoeterij van edele paarden, waarvan in de zomermaanden de jonge dieren naar de weiden in de Meer gingen. In 1855 kocht de baron 255 hectare voor ruim ƒ 100.000,-. Waar landbouw en veeteelt bedreven werd, zoals onder meer blijkt uit de archieven van het Loffelycke Osseweyers Gilde, waarvan hij van 1871 tot 1882 Broeder was. Intussen is de baron de 70 genaderd. Nog twintig jaar zal hij samen met zijn vrouw de Hartekamp bewonen. Zij zullen tot aan het einde hunner dagen volop blijven genieten van wat edele paarden de liefhebbers kunnen schenken. Dit blijkt wel uit de veilingcatalogus van 8 mei 1901 toen na de dood van beide echtelieden kort na elkander notaris Boerlage de stalinventaris veilde, waarbij o.a. tien rijtuigen.’ Toen in januari 1901 Van Verschuer op een leeftijd van 91 jaar in zijn huis aan de Lange Voorhout in den Haag overleed en zijn echtgenote hem ruim twee maanden later volgde was er geen direct familielid meer die de Hartekamp zou kunnen bewonen meer over en had er boelhuis plaats. Enkele beelden zijn aan het Parlement geschonken – Van Verschuer was in 1849-1850 korte tijd lid van de Eerste Kamerlid – en geld is nagelaten bouw voor de bouw van het Verschuer-Brants hofje.
Verder zijn de stallen door latere eigenaren van de Hartekamp tot en met mevrouw Von Pannwitz ongemoeid gelaten – hooguit als opslagruimte aangewend – zodat de paardenpanelen, die in 1901 niet waren geveild daar tot de komst van de Broeders Penitenten uit Boekel behouden bleven. In 1968 gingen koetsiershuis en stallen bij een brand verloren. Voor die tijd zijn enkele aanwezige paarden-panelen overgedragen aan paardenliefhebbers dr. Eysvogel uit Aerdenhout en publicist Wouter Slob in de Haarlemmermeer. Slob noemde de namen van de volgende paarden: Nola, Ivorie. Lippo, Limbo, Drummer, Leona. Loria, Loftus, Pirate, Zaim, Governar en Lampong. Voorts zijn als prijswinnaars bij wedrennen nog bekend: Lena, Turkoise, Scylla, Van Speyk en Young-Captain. Slob schonk in 1989 de drie panelen in zijn bezit van Zaim. Biela en Governar aan het Nationaal Rijtuigenmuseum in Leek.
Buitenplaats de Hartekamp en boerderij Rusthof na 1901
De Hartekamp is in 1901 aangekocht door de Binnenlandsche Exploitatie Maatschappij voor Onroerende Goederen te Haarlem. Eerst is van de overplaats een terrein tussen de Prinsenlaan en voorste deel van de hertenkamp verkocht aan E.Vas Visser, die daar het landhuis Eikenrode loet bouwen. Vervolgens kocht jonkheer H.Teixeira de Mattos het aangrenzende terrein en bouwde daar het landhuis in Engelse stijl: Hertentuin. Later is ook het resterende deel van de overtuin ten oosten van de Herenweg door voornoemde Maatschappij verhandeld. In de veilingcatalogus is de boerderij ‘Rusthof’ als volgt beschreven: ‘bestaande uit een ruime behuizing, waarin verschillende kamers, kelder, keuken, werkplaats, stallingen, schuren, arbeiderswoning, 2 hooibergen en diverse partijen uiterst vruchtbaar weiland, uitmuntend geschikt voor de bloembollenculuur en gelegen aan groot vaarwater; voorts de huizing genaamd ‘Eensgezind’, verdeeld in verschillende woningen en de daggelderswoningen, genaamd ‘Oud Rusthof’, alles gelegen aan de Glipperweg en de Swartsenburgerlaan, tussen gemelde weg en de Ringvaart van de Haarlemmermeerpolder en grenzende aan het landgoed ‘de Hartekamp’, ter grootte van 20 hectaren, 23 aren, 43 centiaren.
Over het lot van de paarden-panelen van de Hartekamp berichtte Maarten Verkaik in het blad ‘Oud- Heemstede-Bennebroek, nummer 71, februari 1992 het volgende op basis van door Wouter Slob verstrekte informatie:
‘In het artikel Kleine en verborgen monumenten’ in VOHB nummer 70 van november 1991 trof mij de passage over de zgn. paarden-panelen van de Hartekamp. Eerder had ik hierover een ander gehoord. Na het verschijnen van dit artikel vernam ik van de zijde van Meerhistorie, dat deze panelen nooit echt in het bezit van de Stichting geweest zijn. Enkele panelen zijn geruime tijd voor de brand van koetshuis en stallen aan de zuidingang van de Hartekamp in Bennebroek in 1968 geschonken aan dr. Eysvogel (tandarts en paardensportverslaggever). Reeds in 1960 vond er met de Broeders Penitenten van de Hartekamp overleg plaats (door W.Slob van Meerhistorie) over de vraag of de toen nog aanwezige panelen, in samenwerking met de Stichting Nederlandse Draf- en Rensport zouden kunnen worden geschonken aan het Nederlands Rijtuigenmuseum, dat enkele jaren tevoren in Leek(Groningen) gevestigd was. In het Rijtuigenmuseum vinden we de door de Stichting Paard en Karos verzamelde rijtuigen en toebehoren (het zogenaamde Herengerij). In 1962 zijn de Hartekamp-panelen aan Leek aangeboden. Er gingen echter weer jaren voorbij voordat deze schenking kon worden gerealiseerd. Bij het uitbreken van de brand op 2 september 1968 waren verscheidene panelen nog steeds op de Hartekamp. Wel waren ze inmiddels elders in het gebouwencomplex (bestaande uit stallen, rijtuigremise en personeelswoningen) ondergebracht. Er zijn er toch enkele verloren gegaan. Wat er van overbleef is nu in het museum in Leek. We kunnen daar nu zien de panelen betreffende de kampioenshengsten Biela, Governar en Zaim. Andere onderdelen van het interieur van de stallen (voerbakken, ruiven, versierselen) waren naar elders overgebracht om te worden ingebouwd in een historische paardenstalling. (…) Over de in 1968 door brand vergane stallen e.d. nog het volgende. Er was plaats voor 12 paarden wen voor rijtuigen met toebehoren. Eerder werd in oude stukken zelfs over 16 paarden gesproken. Na het overlijden van Baron en Barones Van Verschuer werden 8 mei 19010 rijtuigen, met tuigen, dekken, stangen, stalgereedschap en diversen enz. in het openbaar verkocht. Op de Hartekamp zijn eeuwenlang paardenstallen geweest. In de transportacte van 5 mei 1709, waarbij de hofstede aan George Cliffort werd overgedragen, wordt al over stallingen gesproken. In 1710 verleent het Hoogheemraadschap Rijnland aan de heer Cliffort toestemming om een stal langs de Herenweg te bouwen. Deze stal of de vernieuwing van de toen al bestaande zal de stal geworden zijn, die in de twee daarop volgende eeuwen aan vele paarden op de buitenplaats onderdak heeft gegeven.
Aanvullend kan ik berichten dat één groot deurpaneel na een geslaagde operatie door kno-arts dr.Eijsvogel door de Broeder-directeur van de Hartekamp aan hem als blijk van waardering is gegeven. Vervolgens kwam het in bezit gekomen van diens zoon, de tandarts en destijds bekende verslaggever van paardenrennen Hans Eijsvogel. Die vertelde me dat hij dat bord intussen heeft geschonken aan zijn zoon, Hans Eijsvogel jr., in Aerdenhout die het in de praktijk heeft opgehangen.
Na het overlijden van het echtpaar Van Verschuer-Brants verscheen in 1901 een Catalogus van tien uitmuntend onderhouden, tuigen, dekken, enz. behoorende tot de nalatenschap van wijlen mevrouw de douairère B.A.Baron van Verschuer-Brants, waarvan de openbare verkooping zal plaats hebben op woensdag 8 mei 1901 op het buitenverblijf “De Hartekamp” onder de gemeente Heemstede, nabij Bennebroek en het station Vogelenzang, ten overstaan van den notaris Mr.C.J.Boerlage. 1901. AANWEZIG IN BIBLIOTHEEK VAN het NOORD-HOLLANDS ARCHIEF
============================================
In zijn boekuitgave ‘Honderd jaar Hartekamp’ schrijft Frans van Lennep o.a. het volgende: ‘In de eerste twintig jaar van hun huwelijk blijven de Verschuers hun, als winterverblijf bedoelde, stadswoning trouw, maar het is nauwelijks de omgeving, die past bij de smaken van den landedelman. Zoveel men kan is men op de Hartekamp, echter ook niet langer dan van april tot october – vanaf 1867 vestigt men zich definitief uitsluitend op de Hartekamp, maar vanaf 1890 heeft men voor verblijf tijdens de wintermaanden een stadshuis aan de Lange Voorhout in Den Haag bewoond.
Er valt in die tijd nog veel in de omgeving van Haarlem te rijden en voor zover de geboorten der kinderen het toelaten vergezelt Anna Maria haar man op zijn wandelritten. Evenals zij neemt zij deel aan de valkenjachten op het Loo (…)Met dat al is voor Anna Maria de valkerij bijzaak en het zien van mensen interessanter.
Haar sportieve echtgenoot daarentegen doet mee aan wedrenen. Nog getuigt de stal op de Hartekamp van successen door hem behaald. De renbaan in het Zandvoorts duin, waarvan men thans nauwelijks een spoor kan terugvinden, maar welke nog altijd op de kaart staat aangegeven, beleeft dan een bloeiperiode. Verschuer en zijn paarden zijn daar bekende figuren en zijn vrouw volgt hem van de tribune met gespannen aandacht. Zij valt er verschillende malen flauw, maar dat doet zij niet alleen op courses. Het was toen de mode! Ook zijn beiden vaste bezoekers (en inzenders van paarden) op landbouwtentoonstellingen. Als ze daarvoor in een hotel in de provincie logeren bestelt Mevrouw altijd een zitkamer en een kamer voor de kamenier erbij. Verschuer zal echter tot zijn spijt het rijden niet lang meemaken. Hij gaat er van hoesten en tegen zijn veertigste jaar doen zich bij hem verschijnselen voor, welke men tegenwoordig in verband zou brengen met tuberculose. Hij komt er door, maar zal in zijn verdere leven verplicht zijn, zich in acht te nemen’.
===========================================
N.B. Met dank aan drs. Jan Zijlstra, hoofd collecties/conservator van het Rijtuigmueum Nienoord in Leek
Bronnen en literatuur:
-Weekblad van Haarlemmermeer
-Oud-archief gemeente Haarlemmermeer
-Archief Haarlemmermeerpolder
-site Delpher (Koninklijke Bibliotheek)
-Bewaarcollectie Heemstede e.o. in: Noord-Hollands Archief Haarlem, locatie Kleine Houtweg, archiefdoos nummer 133.
-Notitie van het landgoed ‘de Hartekamp’ en de boerderij ‘Rusthof’. Onder de gemeenten Heemstede en Bennebroek. Openbare verkoping woensdag 16 oktober 1901 in hotel ‘Van den Berg’ in de Haarlemmerhout onder Heemstede ten overstaan van mr.C.J.Boerlage, notaris te Heemstede.
-J.Craandijk. Kijkjes in de bezittingen der Binnenlandsche Exploitatie-Maatschappij van Onroerende Goederen. Gevestigd te Haarlem. Bevat 58 lichtdrukken met bijschrift. Haarlem, H.Kleinmann & Co, 1902.
-Dr.J.G.M.v.d.Poel. Honderd jaar land-bouwmechnisatie. Wageningen, 1967.
-F.J.E.van Lennep. Honderd jaar Hartekamp. Harlem, de erven F.Bohn, 1957 derde druk.
-FG.J.E.van Lennep. De tamme kastaje. Bevat: Berkenrode (over Van Wickevoort Crommelin). Haarlem, H.D.Tjeenk Willink & Zn., 1969.
-Dravend door de tijd; geschiedenis van de Nederlandse draverfokkerij. Door Durk Minkema, Koos Jager en Douwe Frerichs. 1996.
-M.Verkaik.De paarden-panelen van de Hartekamp. In: Nieuwsbrief Oud-Heemstede-Bennebroek, nummer 71, februari 1992, p.21-23.
-Cees Peper. 100 jaar van Schagen van 1890. In: Nieuwsbrief VOHB, nummer 64, mei 1990, p.2-23.
-Wouter Slob. De “Paarden-Crommelin’s. In: Nieuwsbrief V.O.H.B., nummer 31, maart 1982, p. 2-11.
-Hans Krol en Ted van Turnhout. Berkenrode; Heerlijkheid, Landgoed en Huis. 2002.
-Wouter Slob. Harddraverij bij het Posthuys [over o.a. pileur Jan Koster]. In: Oud-Heemstede-Bennebroek, nummer 77, juli 1993, p.76-80.
-Wouter Slob. Paardengetrappel in Heemstede en omgeving. In: — Nieuwsbrief V.O.H.B., nummer 55, februari 1988, p.20-23
-M.Verkaik. De paarden-panelen van de Hartekamp. In Nieuwsbrief V.O.H.B., nummer 71, februari 1992, p. 21-23.
-Wouter Slob. Artikelen over baron Van Verschuer van ‘de Hartekamp. In: Erbij, Haarlems Dagblad, 1961.
-Wouter Slob. Baron van Verschuer en de Meer. In: Meer-Historie, december 1999, p 3-7.
-Het landgoed de Hartekamp in Heemstede; door Lucia Albers, A.Kramer, J.L.P.M.Krol en I.van Thiel-Stroman. Heemstede, Vereniging Oud-Heemstede-Bennebroek, 1982.
-J.Craandijk. Kijkjes in de bezittingen der Binnenlandsche Exploitatie-Maatschappij van Onroerende Goederen, gevestigd te Haarlem. Lichtdrukken met bijschrift. Haarlem, H.Kleinmann & Co., 1902.
-J.W.M.van de Wall. De valkerij op t Loo, The Royal Loo Hawking Club 1839-1855
Beeld van Pietro Magni (Milaan) uit 1851. Het stond in de hal van de Hartekamp en is in 2001 door mw. A.M.Van Verschuer-Brants aan het Rijk geschonken. Deze sculptuur van 1.82 meter bevindt zich tegenwoordig in het Rijksmuseum
Bijlage 1: beknopte biografische informatie betreffende Barthold Arnold baron van Verschuer:
Geboren op 5 juli 1809 in Bergharen (Gelderland), als zoon van Bernardus Deodatus baron van Verschuer en Theodora Anna Jacoba Mackay. De vader was kolonel bij de artillerie. Bathold begon hij zijn loopbaan als luitenant der kurassiers en van de dragonders, tot 1838. Op 5 juli van dat haar trouwde hij in Amsterdam met Anna Maria Brants (1817-1901), dochter van Mattheus Pieter Brants (1774-1829) en Agatha Petronella Hartsen (1763-1835). Het echtpaar Van Verschuer-Brants, woonachtig in Amsterdam aan de Herengracht en gedurende de zomermaanden in het buitenhuis de Hartekamp, kreeg twee kinderen: 1) Bernhard Diederik Theodor baron van Verschuer in 1840. Hij overleed in 1847 al op 7-jarige leeftijd en is in een marmeren graftombe op de Algemene Begraafplaats in Heemstede begraven.
2) één dochter Mathilde Agathe barones van Verschuer (1841-1872). In 1861 werd zij op de Hartekamp geschaakt door en trouwde met Maximilian Joseph Karl Friedrich Graf zu Spaur und Flavon (1834-1896). Dit echtpaar kreeg in Oostenrijk twee zonen en 1 dochter, in 1862, 1864 en 1866. De hoofd- en nevenfuncties van B.A.baron van Verschuer waren: landeigenaar (hereboer), paardenfokker en rentenier, lid van de gemeenteraad van Amsterdam, van oktober 1848 tot oktober 1851, kamerheer van prins Frederik (tot september 1881), kamerheer in buitengewone dienst van de koningen Willem I, II en III, conservatief lid van de Eerste Kamer der Staten-Generaal, van 13 februari 1849 tot 20 augustus 1851 als woordvoerder voor militaire pensioenen en het kiesrecht. In 1850 interepelleerde hij minister Thorbecke over het feit dat het burgemeesterschap niet meer tegelijk met het notarisambt mocht worden uitgeoefend, wat consequenties had voor Jan Dólleman in Heemstede, maar Thorbecke bleef bij zijn ingenomen standpunt. De heer Dolleman gaf er toen de voorkeur aan uitsluitend als notaris verder te gaan. Verder was Van Verschuer o.a. lid van het Haarlemse Osseweyersgilde en honorair directeur der Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen. Hij overleed in Den Haag op 3 januari 1901, zijn echtgenote 11maart van dat jaar. Zij was ‘Dame du Palais’ (hofdame) van koningin Sophia, die meermaals de Hartekamp bezocht en daar o.a. de beminnelijke geleerde priester Th.J.H.Borret, pastoor in Vogelenzang, ontmoette. In 1899 heeft het echtpaar op luisterrijke wijze het diamanten huwelijksfeest gevierd. Beiden zijn begraven in Heemstede.
Bijlage 2: de Hartekamp van Baron van Verschuer tot Smidt van Gelder en Catalina von Pannwitz-Roth
In 1901 is na het overlijden van baron B.A. van Verschuer en zijn echtgenote korte tijd na elkaar is het landgoed ter grootte van ruim 76 hectare in opdracht van de in Oostenrijk wonende kleinkinderen geveild – hun enige dochter Mathilde Agatha, die in 1861 was geschaakt door een Oostenrijkse graaf Maximilian Joseph Karl Friedrich zu Spaur, was al in 1872 overleden – met uitzondering van een klein stukje grond, bestemd voor de te bouwen Van Verschuer-Brants Stichting. Deze stichting werd toevertrouwd aan de Nederlands Hervormde Kerk van Bennebroek.
Een hofje is naar een ontwerp van J.Wolbers gebouwd met 11 woningen voor bejaarde echtparen. Dat was bepaald in het testament van Anna Maria Brants. Het betrof hier een stuk grond dat oorspronkelijk niet tot het terrein van de Hartekamp behoorde, maar later was bijgekocht. Het is te vinden achter de huizen van de Binnenweg te Bennebroek, van de richting Heemstede komende, nog vóór de Ned.Hervormde Kerk rechts. Tegenover het hofje is in 1935 precies 100 jaar na het overlijden van de moeder van Anna Maria: Agatha Petronella Hartsen (ze was gestorven in 1835 en in 1812 gehuwd met Mattheus Pieter Brants ) te harer gedachtenis een gedenknaald opgericht.
Op de veiling in 1901 was koper de Binnenlandse Exploitatie Maatschappij. Een gedeelte van de tegenover het landgoed liggende terreinen werd weer verkocht casu quo verhuurd – zo kwam de boerderij Rusthof bij de familie Meijer en andere delen van de overplaats kregen een nieuwe bestemming met ‘Eikenrode’ (E. Vas Visser) en H.Texeira de Mattos kocht de gronden waar voordien de herten liepen en bouwde daar in Engelse landhuisstijl het grote pand ‘Hertenduin’ . Het landgoed met alle opstallen en gronden ten oosten van de Herenweg kwam in 1902 in handen van mr.W.de Ridder, directeur van de Haagsche Bank voor de som van ƒ 110.000,-. Hij kocht er een aantal aangrenzende percelen bij voor ƒ 36.000,-. Er moest ook verbouwd worden en architect prof.A.G.van der Steur kreeg opdracht de twee zijvleugels aan het hoofdpand te bouwen, maar de kosten hiervan, gepaard gaande met de hypothecaire lasten (de hypotheek bedroeg ƒ 121.000,-.) gingen zijn financiële draagkracht te boven. Het werd een schip van bijleg voor De Ridder, want bij verkoop in 1903 ontving hij ƒ 137.500,-, zodat hij er minstens ƒ 8.500,- bij in schoot. Nieuwe eigenaar was nu baron S.A.F.Creutz (1869-1922). Deze kon na 4 maanden in 1904ƒ 7.500,- winst boeken, toen er alweer een nieuwe eigenaar kwam, nu voor ƒ 145.000,-. De nieuwe koper was mevrouw Maria C.Smidt van Gelder-Kaars Sijpesteijn (1861-1948) Zij was getrouwd met Pieter Smidt van Gelder, directeur van Van Gelders Papierfabrieken te Velsen. Op 23 mei 1907 is de tweehonderdste geboortedag van Linnaeus herdacht met de onthulling van een borstbeeld aan de voorzijde van het park, vervaardigd door beeldhouwer W.A.Retera. Smidt van Gelder was en groot bewonderaar van de Zweedse geleerde. Hij kocht een schilderij van Jacob de Wit, voorstellende twee mannen en een vrouw die zich buigend over het boek ‘Hortus Cliffortianus’ en schonk het vervolgens aan de Linnaeus Sociëteit in Uppsala. Het echtpaar bleef hier wonen tot 1921 toen men verhuisde naar Genève. In 1922 zijn door de gefortuneerde Catalina von Pannwitz-Roth, komende vanuit Berlijn, alle 14 aangeboden kavels in één keer kocht voor een totaalbedrag van liefst ƒ 421.858,-. Een nieuwe periode van bloei voor de Hartekamp brak aan, waaraan met het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog een einde zou komen.
Bijlage 3:een sculptuur voor B.A.baron van Verschuer in de maak
De gemeente Haarlemmermeer berichtte 7 september 2017 dat wethouder Tom Horn woensdag 6 september tijdens een bijeenkomst op landgoed Klein Vennep de eerste van een serie van drie polderfiguren heeft onthuld. Titel van het object is: ‘Een anonieme polderjongen’, geplaatst langs de Hoofdvaart. De maker is Richard van Os van de firma Uppig. Polderfiguren verbeelden historische personen die een bijdrage hebben geleverd aan de ontwikkeling van de Haarlemmermeerpolder. In totaal worden er drie beelden geplaatst langs de wegen die Park21 doorkruisen. De andere twee beelden in herinnering aan Baron Van Verschuer en de waterbouwkundige Jan Anna Beijerinck (1800-1874) krijgen een plaats respectievelijk langs de Rijnlanderweg en de IJweg. De sculptures worden vervaardigd uit cortensstaal en aluminium.
Bijlage: Aarnoud Hendrik van Wickevoort-Crommelin Hendrik van W.C. en Aarnoud Hendrik van W.C. en Berkenrode + De Cruquiushoeve
Aarnoud Hendrik van Wickevoort Crommelin erfde in 1837na het overlijden van zijn vader, Jan Pieter van Wickevoort Crommelin (1763-1837) het landgoed Berkenrode. en beschouwde zich Heer van Berkenrode, ofschoon deze functie na de Franse Tijd feitelijk geen betekenis meer had. Hij was zeer sterk en kreeg in de Leidse studententijd als bijnaam “IJzeren Frits’. In 1822 promoveerde hij en zou zich door omstandigheden meer ontwikkelen als grootgrondbezitter, paardenkenner en hereboer dan als jurist. Hij beschikte over wei- en hooiland in de Schouwbroekerpolder en verwief na de drooglegging van Haarlemmermeer ongeveer 240 hectare, gekocht voor ƒ 73.500. Een broer kocht 180 hectare in de Meer. Aarnoud Hendrik staat te boek als de grondlegger van de Cruquiushoeve, ter hoogte van het latere epilepsiecentrum Cruquishoeve/SEIN. Zijn grote passie was het fokken van snelle wegpaarden geschikt voor rijtuigen en verder van renpaarden zogenaamde volbloeds en halfbloeds. Ten slotte organiseerde hij wedrennen naar Engels voorbeeld. De eerste wedren is op 6 en 7 september 1844 georganiseerd op een in de duinen van Zandvoort aangelegde renbaan. Dat was een primeur voor Nederland. Het renpaard Pomaré uit zijn stal won een door koning Willem II uitgeloofde prijs. Achter de Oude Kruisweg liet de eigenaar van Berkenrode een paardenrenbaan aanleggen waar de edele viervoeters werden getraind. Op 6 januari 1881 reed A.H.van Wickevoort Crommelin met paard en rijtuig de Leidsevaart in en verdronk. Het weekblad van Haarlemmermeer nam hierover het volgende bericht op: ‘Op Berkenrode bij Haarlem is dezer dagen overleden de heer A.H.van Wickevoort Crommelin, en man van wien men zeggen kan, dat hij op het laatst van zijn hoogen leeftijd (83 jaar) in allen en alles de meeste belangstelling heeft getoond. Vooral heeft hij zich beijverd om landbouw en veeteelt te ontwikkelen en met jeugdige kracht volgde hij iedere ontwikkeling, die datgeen, waarvoor hij hart had, tot grootere bloei kon brengen. Op 11 januari is het stoffelijk overschot op de begraafplaats onder Schooten bijgezet. Zowel uit de groote menigte vrienden en belangstellenden die op den begraafplaats aanwezig waren, als de woorden, door de predikant Ds.D.Alegret, bij het graf gesproken, bleek hoezeer de krachtige grijsaard werd betreurd.’ Als eigenaar van Berkenrode werd hij in 1881 opgevolgd door zijn zoon Hendrik van Wickevoort Crommelin (1832-1901). Die heeft zich beziggehouden met het houden van koeien en fokken van paarden door exploitatie van de Haarlemmermeerse Cruquiushoeve, die uitgroeide tot modelboerderij. In hippisch opzicht geldt Hendrik als de belangrijkste vertegenwoordiger van zijn geslacht. Jaarlijks reide jij naar Engeland om daar paardenkeuringen bij te wonen. Zijn veulen ‘Pullaway’ volgroeide tot een befaamde dekhengst. Een gedenksteen met diens naam en levensjaren die in de noordmuur van de schuur was aangebracht is bewaard gebleven in de collectie van het Rijtuigenmuseum te Leek. Pullaway heeft model gestaan voor de windwijzer op de hengstenstal, met de rond koestal en de jongveestal nog aanwezig op het terrein achter het epilepsiecentrum. Minstens even beroemd in zijn tijd was de hengst ‘Allouez’, een Amerikaanse draver. Als trainer en rijder trok hij in 1893 Jan Koster van het Oude Posthuis uit Heemstede aan, tot Hendriks zoon Aarnoud Hendrik in 1898 de training overnam. Net als zijn vader stierf Hendrik en ‘hippische dood’. In 1901 was de val van een dogcart de oorzaak van zijn overlijden. Op 22 oktober 1901 zijn in het Posthuis o.a. paarden, rijtuigen, koeien en varkens uit zijn nalatenschap geveild. De inventaris bracht ruin ƒ 9.000,- op, de werkpaarden ƒ 10.788,- en de Amerikaanse dravers ƒ 19.830,- De duurste koe bracht ƒ 216,- op en de zeer goede hengst Allouez ging al voor ƒ 690,- naar Friesland, geen buitensporig hoge bedragen. Naar deze telg uit zijn geslacht is de ‘H.van Wickevoort Crommelin Memoriaal’ in 1942 ingesteld die jaarlijks wordt verreden.
Zijn zoon Aarnoud Hendrik van Wickevoort Crommelin (1864-1912) is de derde en tevens laatste Crommelin geweest die zich met paardenfokken en -rennen heeft beziggehouden. Na problemen rond de renbaan van Woestduin in 1909-1911 (het totalisatorverbod = het verbod om te wedden op winnende paarden) heeft Aarnoud Hendrik zijn hele voorraad op de Cruquiushoeve verkocht, bij elkaar 17 stuks alsmede drie zware werkpaarden. Op de laatste van zes veilingen in 1910 zijn de dravers aangeboden die ƒ 81.000,- aan prijzen hadden gewonnen. In 1911 reide hij naar Denemarken om de resterende paarden te verkopen. Daar heeft hij een longontsteking opgelopen en kwam thuis op Berkenrode een eind aan zijn leven.
op tweede Pinksterdag 1910 gehuldigd op de renbaan van Woestduin bij gelegenheid van zijn 50-jarig jubileum als pikeur ((archief Nationaal Draf- en rensport museum)
=======================
Nog een ‘paardenman’, jonkheer Jean-Baptiste van Merlen van huize Bosbeek-Groenendaal
Baron Van Verschuer, Hendrik en zoon Aarnoud Hendrik van Wickevoort waren echter ‘paadenmensen’. Dat gold ook voor J.B.van Merlen, die van huis uit een paardenliefhebber was: diens vader en grootvader waren generaal-majoor der cavalerie en zelf was hij cavalerist tot bijna z’n 40ste verjaardag. Verschil met voorgenoemden was dat het bij hem niet om fokkerij en rensport ging. Het koetshuis bestond uit een voor die tijd uitgebreid rijtuigenwagenpark met fraaie landauers en als kostelijke herinnering de koets die eens had toebehoord aan generaal van Merlen die bij de slag van Waterloo was gesneuveld. In de stallen stonden rechts 5 of 6 schimmels en links evenzovele vossen. Men had de beschikking over koets- en rijpaarden, zoals Hackneyss (rijtuigpaarden) en Juckers (rijpaarden uit Hongarije). Jonkheer van Merlen en zijn echtgenote hadden elk een stal met gerij en koetsier. Het personeel was gekleed in livrei. Jonkheer W.Quarles van Ufford herinnert zich dat men gewoonlijk na het diner met eventuele gasten naar de stallen ging om de paarden te monsteren. J.L.Tadema schrijft in zijn herinneringen aan Haarlem van vroeger o.a. ‘Rondom de fontein tegenover Hotel Heerenlogement aan de Dreed stonden de equipages van de bekende families uit Haarlem en omstreken met de deftige koetsers en palfrebiers, terwijl de inzittenden aandachtig toehoorden, aangegaapt door de omstanders’.
==========================
ILLUSTRATIES
Familie Van Verschuer-Brants
Valkerij op ’t Loo
Paardenwedrennen en stallen
Rusthof: boerderij – manege
Paardenpanelen
=====================================================
Heemstede heeft in het verleden een drafbaan voor paarden gehad, geheten ’t Oude Slot. Zie: https://ilibrariana.wordpress.com/2016/11/26/wielerbaan-heemstede-1934-1940-baanwielrenner-gerrit-van-wees/
===================================================================
MANEGE EN HIPPISCH CENTRUM AAN DE HERENWEG 78a IN HEEMSTEDE 1954-1979
====================================================================
===========================================================================
STALHOUDERIJ VAN SCHAGEN VAN 1890
Naar aanleiding van ‘Honderd jaar Van Schagen te Heemstede’ schreef Wouter Slob in ‘Meerhistorie, december 1990: ‘Wanneer men vroeger vanuit de Meer naar Heemstede of verder wilde gaan dan ging men de brug aan het in de wat nu de ‘Oude Kruisweg’ wordt genoemd over, vervolgde zijn weg langs het door geboomte omgeven restant van het Oude Slot van Heemstede en kwam dan op een bestrate weg die regelrecht leidde naar de pastorie van het Hervormde Kerkje van Heemstede. Daar passeerde men dan links de kerk en rechts een stalhouderij bekend als “Van Schagen”, gelegen achter de herberg “Het Wapen van Heemstede” Genoemde uitspanning behoorde als stalhouderij bij de herberg en veel Meerbewoners van vroeger hebben daar hun paarden uitgespannen en op stal gezet of zich in de gelagkamer van de herberg verpoosd. Het orgaan van onze zusterorganisatie ‘Oud-Heemstede-Bennebroek’ bracht een aardig artikel over “Honderd jaar van Schagen”. In 1890 werd namelijk de stalhouderij zakelijk los gemaakt van de herberg en ging over in handen van ene Jacobus Cornelis van Schagen. En zo hebben vroegere Meerbewoners, die daar met de toomtram aankwamen, opgewacht en huiswaarts gereden of namen daar zelf de tram naar Leiden of Haarlem’.
Aan de Achterweg 36 bevindt zich het stalhouderijmuseum Van Schagen van 1890. In een aanbouw met galerij in 1965 tot stand gekomen onder architectuur van Cees Dam.
Het is een privémuseum onder directie van de heer J.C.M.van Schagen. Over de geschiedenis van stalhouderij Van Schagen, na de oorlog overgegaan in en autogaragebedrijf, Peugeot-dealer) onder leiding van J.C.M.van Schagen en L.Th.M.Bader publiceerde Cees Peper een artikel in het blad van Oud-Heemstede-Bennebroek, nieuwsbrief nummer 64, mei 1990, waarin hij schrijft: ‘In het museum Van Schagen van 1890 staat een Deene Wagonette te glimmen uit 1890. Verder een arreslede uit omstreeks 1800 en een vierwielig rijtuig waar men ruggelings in plaatsneemt en om die reden een dos á dos rijtuig wordt genoemd. De oudere en nieuwe tijd zijn daar verenigd. De wanden van de ruimte zijn gesierd met paardentuigen en een foto-expositie die de geschiedenis van een eeuw van het bedrijf weergeeft. De combinatie en respresentatie van het oude ambachtelijke bedrijf in en aangepaste doch verantwoorde architectuur van de oorspronkelijke stalhouderij heeft een zeer karakteristieke locatie nabij het oude dorpscentrum doen behouden. Het motto van het bedrijf “Aan Ruiter en Koetsier en Paard, een Pleisterplaats en Stalling Waard, verdient de aanvulling “en Kijkje Waard”. Bij bepaalde gelegenheden , zoals Open Monumentendag, is het museum open voor het publiek.
=====================================================
Een herinnering aan de tijd van Baron van Verschuer
HARDDRAVERIJEN ‘T OUDE SLOT HEEMSTEDE
==========
Gedenkteken Hofje Van Verschuer Brants in Bennebroek
====
Nazaten in de zijlijn van het oorspronkelijk adellijk Gelderse geslacht
Portret van nazaat Otto Willem Arnold Baron van Verschuer (* 1927 HoogeSpijk ,ov. 4 juni 2014 Beesd) (Zoon van mr. Wolter Frans Frederik baron van Verschuer (1891-1952, o.a. burgemeester van Beesd). Nederlands politicus, lid van de Raad van State, Kamerheer en via erfenis landeigenaar van Mariënwaerdt.
Op 8 december 2007 publiceerde het dag blad de Gelderlander een artikel over de presentatie van een nieuw magazine Heerlijkheid dat in Beesd verscheen onder redactie van Nathalie barones van Verschuer-des Tombes: “We merken dat het publiek nieuwsgierig is naar wat er op het landgoed Marienwaerdt gebeurt, maar ook hoe we hier leven. Dat vinden we leuk. Ik vertel er ook graag over. Mijn schoonmoeder Catharine van Verschuer ,gaf al rondleidingen en hield lezingen. Zij en haar man Otto waren altijd al heel open. maar ze hadden niet echt een platform om hun verhaal, het verhaal van het landgoed te doen. Tot begin jaren negentig was de heerlijkheid en de bijbehorende bedrijfsvoering meer naarbinnen gericht. Dit is nu sterk veranderd. Ons reclamebureau adviseerde ons om een magazine over Marienwaerdt te maken. Zo zijn op op het idee gekomen. Afgelopen zomer hebben we een kleine versie gemaakt die we tijdens de Landgoedfair hennen uitgebracht en hebben gebruikt om te peilen of er behoefte aan is en wat lezers ervan verwachten. Resultaat is nu dat we er vol voorzijn gegaan. Mijn echtgenoot Frans van Verschuer is de uitgever, het maken is geheel in eigen handen ja, ik bemoei me daadwerkelijk als hoofdredacteur met de inhoud. Voor technische dingen, de bewaking en het schrijven van artikelen en inhoudelijke zaken is Mariëtte van de Rest co-hoofdredactrice (…)”. /
Librariana 
Toen de drooggevallen meergronden door het rijk openbaar verkocht werden, kocht hij dicht bij Bennebroek in de nieuwe polder gelegen gronden, gemakkelijk via de Bennebroekerbrug vanaf zijn buitenplaats te bereiken. Hij kocht daar 41 ruim hectare (sectie UJ-5en -6) voor ƒ 15.900,- en 33 hectare (sectie M 1 en -2) samen met 120 hectare (sectie N1 t/m 6) voor totaal ƒ 62.300,-. De percelen van sectie J lagen tussen de Ringdijk en de Spieringweg, terwijl de kavels M en N één geheel vormden tussen de Ringdijk en de Spieringtocht (de Spieringweg liep daar ten einde met een aftakking in westelijke richting naar de Rijgdijk). Bij het droogleggen van de meer heeft men natuurlijk al spoedig maatregelen genomen om vanuit de omliggende dorpen, zoals Aalsmeer en loten,<—–
Dit moet Sloten zijn.